وەڵام بۆ رەخنەگرانی ئیعجازی زانستی

 

نووسینی: د. كاوە فەرەج سەعدون/ پزیشكی پسپۆڕی هەناوی و سنگ
drkawa_sadoon@yahoo.com

لەگەڵ ئەو رۆڵە گرنگەی ئیعجازی زانستی لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا دەیگێڕێت و پشتگیری كردنی لەلایەن زۆربەی زانایانی موسوڵمانەوە, كەسانێكیش هەن كە رەخنەی لێدەگرن لەناو موسوڵمانانداو زۆربەیان لەوانەن كە نایانەوێت زیادڕەوی تێدابكرێت, و نەبێتە هۆی فەرامۆشكردنی لێكدانەوەكانی تر بۆ دەقە شەرعیەكان كە زانایانی تری باوەڕپێكراو لەكۆندا پێی هەستاون, ئەمەش كارێكی ئاساییەو سوننەتێكی خوداییە لەبوونی راو بیروبۆچوونە جیاوازەكان لەنێوان مرۆڤەكاندا بەتایبەتی لەو بابەتانەی كە عەقڵ و مەنتیق رۆڵی زیاتری تێدا دەبینن:

(وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ {118} إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ {119}هود،  (وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِن كُلِّ مَثَلٍ وَكَانَ الْإِنسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا) {الكهف/54}.
– رەخنەی یەكەم:
قورئانی پیرۆز بۆیە دابەزی بۆ ئەوەی عەرەبەكانی سەرەتای ئیسلام لێی تێبگەن, ئێمەی موسوڵمانیش دەبێت شوێنپێی ئەوان هەڵگرین لە تێگەیشتنیان بۆ ئایەتەكان بەپێی مانای ووشەكانی, لەبەرئەوەی ئەوان عەرەب بوون و ئەوان شارەزاتر بوون بە زمانی خۆیان و مانای ووشەكانی لە ئێمە, ئیعجازی زانستیش زیان لە بەلاغەت و رەوانبێژی قورئان دەدات، لەبەرئەوەی ئەو كەسانەی كە قورئان گفتوگۆی لەگەڵ دەكردن كاتی دابەزینی ئەگەر ئەم مانایانەیان نەزانیایە ئەوە مانای ئەوەیە كە قورئان رەوانبێژ نیە چونكە باری ئەو كەسانەی قسەی لەگەڵ كردوون بەهەند وەرنەگرتووە, ئەگەر خەڵكیش پێشتر ئەم مانایانەیان بزانیایە ئەی بۆچی راپەڕینی زانستی عەرەب لەو رۆژەوەی قورئان دابەزی دەستی پێنەكرد, ئەیناڵێن قورئان زانستی پێشینەكان وداهاتووشی تێدایە؟!
+ وەڵام:
1- قورئانی پیرۆز بۆ هەموو مرۆڤایەتی دابەزیوە تا رۆژی دوایی, كاتێكیش گفتووگۆ لەگەڵ ژیریی مرۆڤەكاندا دەكات هەر كەسەو بەپێی توانای خۆی سوودی لێ وەردەگرێت, ئەگەر ژیریەكانیش بێ توانابوون لە تێگەیشتنی مانای هەندێك لە ئایەتەكان ئەوا پێویستە پشت ببەستین بە گەورە زاناو لێكۆڵەرەوان چونكە پەروەردگار دەفەرموێت:

فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ {النحل/43}, زۆر جاریش زانایانی (فقە)و لێكۆڵەرەوان چەندین یاساو حوكمیان لە ئایەتەكانەوە دەرهێناوە كە خەڵكانی پێشین نەیانزانیوە, ئەویش لەبەرئەوەی قورئان: (لاتنقضی عجائبه) وەك لە فەرموودەدا هاتووە.
2- یەكێك لەلایەنەكانی ئیعجازی قورئان بریتیە لەوەی یەك دەستەواژە چەندین مانا دەبەخشێت, كە لەوانەیە هەندێكیان لە سەردەمێكدا دەركەوێت و هەندێكی تریشی لە زەمەنێكی داهاتوودا دەردەكەوێت لەگەڵ بەرەوپێش چوونی دۆزینەوە زانستیەكاندا, و پێویستە لەسەر زانایانی موسوڵمان لە هەموو سەردەمێكدا ئەم مانایانە بۆ خەڵكی روونبكەنەوە بەپێی ئەو زانست و زانیاریانەی لەبەردەستیاندایە.
3- كاتێك زانیاریی و زانستە گەردوونی و سروشتیەكان بەكاردەهێنین بۆ روونكردنەوەی ئایەتە قورئانیەكان و دەرخستنی لایەنی گەورەیی و ئیعجازیان ئەوا ئێمە بەم كارەمان وەك كاری زمانەوانەكان و رەوانبێژان دەكەین, خۆ لەسەردەمی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەكارهێنانی زانستە زمانەوانیەكان لە دەرخستنی رووەكانی ئیعجازی قورئاندا نەبووەو سەردەمانی دواتر پەیدابوو, كە هەموو زانایان كۆكن لەسەر بەكارهێنانیان بۆ روونكردنەوەی لایەنەكانی ئیعجازی قورئان, كەواتە بۆچی ئێمە رێبدەین بە زانایانی زمانەوانی و رێنەدەین بە زانایانی گەردوون و سروشت كە زانستەكانیان بخەنە خزمەتی دەرخستنی لایەنەكانی ئیعجازی زانستی ئایەتە گەردوونیەكان لەقورئاندا؟!
مامۆستا (عمر عبید حسنە) دەڵێت : ” یەكێك لە ترسناكترین ئەو دەردانەی تووشی ژیریی مرۆڤی موسوڵمان بووەو رێگربووە لە تێڕوانین و شكاندنی كۆت وبەندەكان و هێنانەدی تێڕوانینی گشتگیری قورئان و بەكارهێنانی بۆ چارەسەری ئێستاو درێژبوونەوە بۆ داهاتوو, ئەو وەهمەیە كە ئەو بنەما فیكریانەی پێشتر لە قورئانەوە وەرگیرا لە سەردەمی یەكەمدا ئیتر كۆتایی هەوڵەكانەو تێگەیشتن لە دووریەكانی دەقەكان بەمانەوە بەستراوە لە هەموو شوێن و ساتێكدا, كە ئەمە مایەی گەمارۆدانی دەقە قورئانیەكانەو كورتكردنەوەی تێگەیشتنە لێی بە سەردەمێكی دیاری كراوەوەو بەندكردنی ژیریەكانە بەتێڕوانینی ئەو سەردەمەو كۆت وبەند كردنی عەقڵەو ترساندنە لەبیركردنەوە, ئەمە رێگری لە مرۆڤ دەكات كە تێبفكرێت و تێبڕوانێت بەو شێوەیەی دەقە قورئانیەكان خۆیان داوایدەكەن, شوێنكەوتن و تەقلید بووەتە میراتمان و بووەتە هۆی پەكخستنی ئیجتیهادو كۆشش و داهێنان و دەستكەوتەكانمان بۆ چەندین سەدە, تەنانەت لە ئاستی هەڵس وكەوتیش نەماوین لەگەڵ قورئانداو لە سوننەتەكانی تێناگەین لە ئاسۆكان و نەفسەكانداو لەلایەنە فیقهی و تەشریعەكاندا كورتمان كردووەتە, بەڵام ئایەتەكان چەندین مەبەستیان هەیە: پەروەردەیی و كۆمەڵایەتی و دەروونی و گەردوونی و هۆكارەكانی دۆزینەوەی زانستی, كە لایەنی تەشریعی تەنها یەك لایەنی ئەم مەبەستانەیە”.
4- لەلایەكی ترەوە بابزانین كە هاوەڵەكان و پێشینان لەم ئاماژە زانستیانەی قورئان تێدەگەیشتن, بۆ نموونە كە پەروەردگار دەفەرموێت: مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ {الرحمن/19} بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ {الرحمن/20} كە مەبەست پێی ئاوی سوێرە چونكە (بەحر) بە رەهایی لە قورئاندا بەمانای ئاوی سوێر هاتووە, (مرج) بە مانای (خلط) واتە تێكەڵی كردن , (بینهما برزخ) واتە بەربەستێك لەنێوانیاندایە, (لا یبغیان) واتە (لا یطغیان) واتە بەسەریەكدا زاڵنابن, هەربۆیە هاوەڵەكان لەوە تێدەگەیشتن كە دوو ئاوی سوێر هەیە كە تێكەڵدەبن بەربەستێك لەنێوانیاندایە كە نابێتە هۆی زاڵبوونیان بەسەریەكدا, ئەم رستەیە بە ووشەكانیەوە لای هاوەڵان و موفەسیرانی پێشین زانرابوو, بەڵام شێوازو چۆنێتیەكەیان نەدەزانی لە دەریاكاندا, چونكە زۆر راستیی هەیە لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا چۆنێتیەكەی دەزانرێت, وەك پەروەردگار دەفەرموێت: 

بَلْ كَذَّبُواْ بِمَا لَمْ يُحِيطُواْ بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ  {يونس/39} واتە بێباوەڕان ئەو شتانەیان بەدرۆ دەخستەوە كە زانیارییان پێی نەبووەو بۆیان دەرنەكەوتبوو و بەچاوی خۆیان نەیانبینیوە, (وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ) (بمعنی: بیان كشفه) واتە: بینینی دەركەوتنی, هەروەها كە پەروەردگار دەفەرموێت: 

وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ {ص/88} (نبأ) لێرەدا مەبەست پێی تەئویل و روونبوونەوەی رووداوەكەیە, ئایا ئەم (نبأ) هەواڵە چیە؟ بریتیە لە بینین و دڵنیابوون, وەك چۆن پەروەردگار لە چیرۆكی (یوسف) علیه السلام بۆمان باس دەكات كە پێشتر خەوێكی بینیبوو بەڵام كە خەوەكەی هاتەدی فەرمووی (هذا تأويل رؤياي من قبل) واتە ئەمە هاتنەدی خەوەكەمە كە بەچاوی خۆمان بینیمان, كەواتە تەئویل لێرەدا بەمانای هاتنەدی هاتووە.
كەواتە بابزانین مانای هەموو ئایەتەكان كراوەو موفەسیرەكان هیچ ئایەتێكیان بەبێ راڤەكردن بەجێنەهێشتووە, بەڵام دەركەوتنی راستی هەندێ ئایەت و بینینیان بەتێپەڕبوونی كات روودەدات, تەنانەت هەندێك ئایەت هەیە كە خەڵك نایانزانن چۆنە تاوەكو نەیانبینن, جا چ لە دونیا یان لە دوارۆژدا بێت, موفەسیرەكان هەوڵی زۆر باشیانداوە لە تێگەیشتنی ئایەتە گەردوونیەكان بەپێی زانیارییەكانی رۆژگاری خۆیان, تەنانەت گەیشتوونەتە زانینی هەندێك راستی زانستی پێش دۆزینەوەیان لەلایەن زانایانەوە, بۆ نموونە (ئیبن عەبباس) رەزای خوای لێبێت لە تەفسیری ئایەتی: 

أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ {{الأنبياء/30} بڕیاری ئەوە دەدات كە ئاسمانەكان و زەوی پێكەوە بوون پاشان جیاكرانەوە , ئەمە پێش ئەوەی كە خەڵكی ئەمە بدۆزنەوە بە 1400ساڵ, ئەوەی ئێمە زیادمان كردووە تەنها ئەوەیە كە ئەم راستیە زانستیە لەمڕۆدا بۆ ئێمە سەلماوەو شوێنەوارەكەیمان بینیوە, ئیتر ئەمە مانای ئەوە نیە كە ئێمە لەوان باشترو زاناتربین, كەواتە ئێمە هەندێك لەم زانستە لەوانەوە وەردەگرین و بەس ئەوەندە هەیە ئێمە دەیانبینین لەمڕۆدا.
– رەخنەی دووەم:
بریتیە لە ترسان لە بەستنەوەی نێوان تەفسیری قورئان و بابەتە گەردوونیە بەردەوام گۆڕاوەكان, كە كاردەكاتە سەر راستگۆیی قورئان.
+ وەڵام:
ئێمە ئەم ترسە لە پەرۆشیەوە بۆ قورئان دەبینین, بابزانرێت كە ئەوانەی بە تەفسیری زانستی قورئانەوە خەریكن پابەندن بە بەكارهێنانی زانیارییە زانستیە جێگیرو دامەزراوەكان كە گەیشتوونەتە قۆناغی راستیی و دڵنیایی و وەك یاسایان لێهاتووە یان بیردۆزە زاڵبووەكانن, تەنانەت ئەگەر گۆڕانكاریش لەو زانیاریانەدا رووبدات هیچ زیانێكی بۆ قورئان نیە, چونكە ئەم جۆرە تەفسیرە ئیجتیهادە لە راڤەكردنداو دەتوانرێت بە راڤەكردنێكی تر راست بكرێتەوە لەژێر تیشكی زانیاریە نوێكاندا, بینیویشمانە كە دەقە قورئانیەكان هەموو ئەو دۆزینەوە نوێیانەی لەخۆگرتووە, چونكە دەقە قورئانیەكان بەكۆمەڵێك زاراوەی گشتگیر هاتوون كە هەموو مانا راستەكانیان لەخۆگرتووەو نەوە بەنەوە بۆ مرۆڤەكان دەردەكەوێت.
بابزانین كە روونكردنەوەی ئەمە هەر لە قورئان خۆیدا هەیە كە دەفەرموێت:

سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ {فصلت/53} دەركەوتنی راستیەكانی بە بینین و سەیركردنەوە بەستووەتەوە, چونكە هەر راستیەك كە كەوتە بواری بینینەوە ئیتر گومانی تێدا نامێنێت, كەواتە زەمانەتەكە بریتیە لە بینین, بۆنموونە بەربەستی نێوان دەریاكان ئەمڕۆ بەهۆی مانگە دەستكردەكانەوە بینراوەو پێوانەی بۆدەكرێت, هەرچەندێكیش زانست بەرەوپێش بچێت, بینین و سەیركردن بەجێگیریی دەمێنێتەوە, و هیچ كاتێك زانست نایەت بڵێت بەربەستی نێوان دەریاكان بوونی نیە, كەواتە ئیعجازو تەفسیری زانستی بەو راستیە زانستیانە دەكرێت كە بینراوەو جێگیربووە.
ئەوانەی بە زانستەكانی قورئانەوە سەرقاڵن دەزانن كە تەفسیر كردنی قورئان هەوڵێك و كۆششێكی مرۆڤە هەربۆیە موفەسیرەكان زۆر جار جیاوازن لە تەفسیر كردنی هەنێك ئایەتی قورئان بەهۆی جۆراوجۆریی مانای ووشەكان, بۆ نموونە: دەربارەی: (والبحر المسجور)الطور:6, هەندێك دەڵێن بەمانای: (المملو‌ء) واتە دەریای لێوانلێو, هەروەها لە ماناكانی تری بریتیە لە: (الملتهب) واتە دەریای سوتێنراو یان كڵپەگرتوو, ئیمامی موفەسیرەكان (محمد بن جریر الطبری) دەڵێت: (أغلبُ معاني السّجْرِ وأولاها معنيان الإيقادُ والامتلا‌ء) ثم رجح أن المَسْجُوْرَ: معناه المملو‌ء وقال: (لَانَّ البحرَ غيرُ موقدٍ اليوم!!) , واتە: راستترین مانای (السّجْڕ) دوو دانەیە, دەریای گڕگرتوو یان دەریای لێوانلێو و پڕ, دواتر لە ووتەكانیدا مانای دەریای لێوانلێو و پڕ بەراستتر دەزانێت, لەبەرئەوەی دەڵێت: دەریا لەمڕۆماندا (واتە لە سەردەمی ئەواندا) گڕینەگرتووەو نەسووتێنراوە!!.
هەروەها جیاوازی لە بۆچوونی زانایان لە تەفسیردا لەوانەیە بەهۆی یاسا نەحویەكانەوە بێت, لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە جیاوازی لە تەفسیر كردندا هۆكاری زۆرە لای موفەسیرەكان كە لە تەفسیرەكانیاندا رەنگیداوەتەوە, لەگەڵ ئەمەشدا كەس رەخنەی لەم جیاوازیە نەگرتووە یان داوای كردبێت كە تەفسیركردن بوەستێت.
زۆرێك لە موفەسیرەكان لەكاتی راڤەكردنی ئایەتە گەردوونیەكاندا پەنادەبەنە بەر تەئویل یان مەجاز یان بە چەند زانیاریەكی سادە راڤەیان دەكەن, كاتێكیش پسپۆڕانی زانستە گەردوونیەكان هاتن و بە تەواوەتی لە ئایەتەكان تێگەیشتن تەفسیریان كردن بەبێ‌ تەئویل, و بەئاشكرا مانا راستەكانیان دەرخست كە لەگەڵ زانیاریی و قەناعەتی مرۆڤی سەردەمدا دەگونجێت.
دڵنیاین كە هیچ ترسێك نیە لە گۆڕانی زانیارییە گەردوونیەكانی بەكارهاتوو لە تەفسیردا, لەبەرئەوەی دەقە قورئانیەكان جێگیرو پارێزراون, هەر هەڵەیەكیش لە تەفسیردا پێویستە بگەڕێنرێتەوە بۆ راڤەكاران بەبێئەوەی كار لە راستگۆیی قورئان بكات, تەفسیریش گۆڕانكاریی بەسەردا دێت لەبەرئەوەی هیچ تەفسیرێكی جێگیر نیە كە موسوڵمانان بەدرێژایی سەردەمەكان لەسەری كۆكبووبن, تەنها ئەوانە نەبێت كە لە پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) بەڕاستی پێمانگەیوە كە بەشێكی زۆر كەمە.
ئەگەر بشڵێن خۆ خەریك كردن بە ئیعجازی زانستیەوە موسوڵمانان دوور دەخاتەوە لە هەوڵدان و داهێنانی زانستی و تەكنیكی وپێشكەوتن لەبوارە زانستیە جۆراوجۆرەكاندا, ئەوا دەڵێین: كە زوربەی ئەوانەی هەوڵدەدەن لەبوارەكانی ئیعجازی زانستیدا كەسانێكی زانستین كە شایەتیی توانای زانستیان بۆ دراوە لەبواری پسپۆڕیاندا, چەند زانایەكن كە ئەگەربێتو هاوئاهەنگی لەنێوان كارەكانیاندا بكرێت و بواری تەواویان بۆ بڕەخسێت وەك چۆن لە رۆژئاوا بۆیان دەرەخسێنن (كە شوێنی كۆچكردنیانە), ئەوا دەیانتوانی شارستانیەتێكی زانستی و تەكنیكی گەورە بخوڵقێنن كە رابوردووی درەوشاوەی ئوممەتمانیان دەبەستەوە بەداهاتوویەكی گەشاوەی چاوەڕوان كراوەوە.
زوربەی ئەو زانایانەی لەئیعجازی زانستیدا كاردەكەن یان لە دەرخستنی لایەنێكیدا داهێنان دەكەن خاوەنی پلەیەكی بەرزی رەوشتی ئیسلامین و عەقڵیەتێكی زانستی فراوان و بیرێكی تەكنیكی سەركەوتوو و هەستێكی دینی بەرزن.
سەرچاوەكان:
1- (جامع البيان في تفسير القريَ‌ن) ناسراو بة تفسيري (الطبري)/ دانراوي: (أبو جعفر محمد بن جرير الطبري)/ دار المعرفة- 1986.
2-  (تفسير القريَ‌ن العظيم) ناسراو بة تفسيري (إبن كثير)/ دانراوي: أبي الفدا‌و إسماعيل ابن كثير/ دار الكتاب العربي- 2004.
3-  (الجامع لَاحكام القران) ناسراو بة تفسيري (القرطبي)/ دانراوي: (أبو عبدالله محمد بن أحمد الَانصاري القرطبي)/ دار إحيا‌ء التراث العربي.
4- كيف نتعامل مع القران – محمد الغزالي – سلسلة قضايا الفكر الإسلامي (5) المعهد العالمي للفكر الإسلامي ـ مكتب القاهرة- ط 3, 1993.
5- إنه الحق- عبدالمجيد الزنداني – هيئة الإعجاز العلمي في القران والسنة برابطة العالم الإسلامي- مكة المكرمة / الطبعة الثالثة – 1420هـ.
6- تأصيل الإعجاز العلمي في القرا‌ن والسنة – من أبحاث المؤتمر العالمي الَاول للإعجاز العلمي في القرا‌ن والسنة (إسلام ا‌باد/ باكستان) – من إصدارات (الهيئة العالمية للإعجاز العلمي في القران والسنة)- 1987ز.
7- المعجزة العلمية في القرا‌ن والسنة (تأصيل الإعجاز العلمي في القران والسنة)- الشيخ عبالمجيد الزنداني.
8- حديث (إن تحت البحر نارا) ومطابقة ذلك للحقائق العلمية- عبد الواسع بن يحيي بن محمد المعـزبـي- جامعة الإيمان / صنعا‌ء- 2007.
9- المعارضون للإعجاز العلمي في القريَ‌ن والسنة (مناقشة الَارا‌و ودحض الحجج)- د.كارم السيد غنيم, سايتي: موسوعة الإعجاز العلمی فی القرا‌ن والسنە: http://www.quran-m.com/container2.php?fun=artview&id=175
10- في الرد علي منكر الإعجاز العلمي في القران الكريم (النتيجة الحتمية للجهل بالَايات القريَ‌نية وإنكار المعجزات الإلهية) – أ.د. نظمي خليل أبوالعطا موسی – سایتی: موسوعە الإعجاز العلمی فی القرا‌ن والسنە: http://www.quran-m.com/container2.php?fun=artview&id=878

 ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژ (26) دا بڵاوكراوەتەوە