موسوڵمانه‌كان له‌ زانسته‌ تاقیگه‌ريیه‌كاندا

موسوڵمانه‌كان له‌ زانسته‌ تاقیگه‌ريیه‌كاندا

نوسینی : دکتۆر احمد هجوان
وه‌رگێڕانی : مامۆستا ئه‌نوه‌ر فتاح محمد

ئیسلام یه‌كه‌م لایه‌نه‌ كه‌ بانگه‌وازى كرد بۆ فێربوونى زانست, و گه‌رِان ولێكۆڵینه‌وه‌, هاندانى تیایه‌ بۆ داهێنان كارى و شت دۆزینه‌وه‌, و په‌رده‌ لابردن له‌سه‌ر شارراوه‌كان و رِوانین و سه‌رنجدان له‌ دروست كراوانى ئاسمان و زه‌وى, ئه‌وه‌نده‌ به‌سه‌ كه‌ یه‌كه‌م ئایه‌ت هاته‌ خوار فه‌رموى: إِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ (العلق:1) , و زۆر فه‌رمووده‌ هه‌یه‌ له‌سه‌ر واجب بوونى فێربوونى زانست و هه‌وڵدان تیایدا, و زۆر نوسراو له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ هه‌یه‌, له‌ نووسه‌ره‌ دێرینه‌كان و نوێیه‌كان, وه‌كو: (الشوكاني, وإبن الأمير, والبيحاني, والقرضاوي, وأبو غدة, والمحاسبي, وإبن عبد البر) و غه‌یرى ئه‌مانیش.
ئه‌مه‌ش له‌به‌رئه‌وه‌یه‌ كه‌ شارستانى ئیسلامى پشكى شێرى هه‌یه‌, و پێشرِه‌و بووه‌ له‌ زانسته‌كانى: پزیشكى و ڤێتێرنه‌رى و ده‌رمانسازى و توێكارى و سروشتزانى و ئه‌ندازیارى و ماتماتیك و كیمیا و زانستى گه‌ردوون و كشتوكاڵ و جیۆلۆجیا (زه‌وى ناسى) و ئابورى و رِامیارى … وهتد, ته‌نها ئه‌وه‌نده‌ هه‌یه‌ زۆربه‌ى ئه‌و بابه‌تانه‌ ناوه‌ كۆنه‌كانیان گۆرِاون له‌م سه‌رده‌مه‌دا, چونكه‌ له (ئه‌وروپا) گۆرِیویانه‌ته‌ سه‌ر شێوه‌زارى خۆیان له‌پاش ئه‌وه‌ى ئه‌وان زانسته‌كه‌یان بردوو تێى دا شاره‌زا و سه‌ركه‌وتوو بوون و ئێمه‌ش كه‌مته‌رخه‌م بووین و زانستمان پشتگوێ خست, له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو فه‌رمانانه‌ى كه‌ خوا پێى كردووین.
زانستى میكانیك پێى ده‌ووترا (علم الحيل) ، و زانستى جوگرافیا پێى ده‌ووترا (تقويم البلدان) ، و زانستى كۆمه‌ڵناسى پێى ده‌ووترا (العمرانیات)، و زانستى (جیۆلۆجیا) پێى ده‌ووترا (زانستى به‌رد و چینه‌كانى زه‌وى)، و زانستى فیزیاش پێى ده‌ووترا (علم الطبيعة) سروشتزانى, هه‌موو ئه‌م زانستانه‌ش پێیان ده‌ووترا زانسته‌ داناكان (العلوم الحكيمة), هه‌رچه‌نده‌ موسڵمانان پێشه‌نگ بوون له‌م زانستانه‌دا, كه‌ یه‌كێك له‌و به‌ڵگانه‌ له‌سه‌ر پێشكه‌وتنى بوارى زانستى له‌ موسڵمانانه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ خه‌لیفه‌ (هارون الرشید) به‌دیارى سه‌عاتێكى نارد بۆ (شارله‌مان)ى پادشاى فه‌ره‌نسا و نیوه‌ى ئه‌وروپا له‌و كاته‌دا, كاتژمێرێكى ئاویی بوو و ئیشى ده‌كرد به‌شێوه‌یه‌ك عه‌قڵى خه‌ڵكى رِۆژئاواى رِاكێشابوو، ته‌نانه‌ت وایانده‌زانى ئه‌مه‌ (سيحرة).
هه‌روه‌ها موسوڵمانان سه‌ركه‌وتوو بوون له‌ دروست كردنى ئاوێنه‌ى ئه‌ستێره‌ بینین كه‌ پێى ده‌وترێت (الإسطرلاب) به‌ یۆنانى, كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ گه‌ردوونزان ده‌توانێت گۆشه‌كان دیارى بكات بۆ گشت ته‌نه‌ ئاسمانى یه‌كان له‌ هه‌ر شوێنێكدا بن, زانا (أبو إسحاق الفزاري) كه‌ یه‌كێك بووه‌ له‌ گه‌ردوونزانانى خه‌لیفه‌ى عه‌بباسى (المنصور), ئه‌و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ ئه‌م سه‌كۆ گه‌ردوونى یه‌ (مرصد فلكي) یه‌ى دروست كردووه‌.

له‌كتێبى (الإسلام والعلم الحديث )دا (عبدالرزاق نوفل) ده‌ڵێت: له‌ سه‌ده‌ى یه‌كه‌مدا (أبو إسحاق إبراهيم بن حبيب بن سليمان الفزاري) كتێبێكى نووسی كه‌ تیایدا چۆنێتى به‌كارهێنانى (الإسطرلاب) رِوون ده‌كاته‌وه‌, كه‌ یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ دروستى كردووه‌, له‌ شاره‌زایان له‌ زانسته‌كانى حیكمه‌تدا (العلوم الحكيمة) زانا (المسعودي) یه‌ كه‌ ساڵى (345ك) كۆچى دوایى كردووه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ باسى زه‌وى كردووه‌ كه‌ شێوه‌ى (گۆیی)یه‌, و باسى سوورِانه‌وه‌ى زه‌وى كردووه‌ به‌ ده‌ورى خۆردا, له‌ كتێبه‌كه‌ى دا (مروج الژهب) ده‌ڵێت: خۆر كاتێك وون ده‌بێت له‌ ئه‌وپه‌رِى چین، ئه‌وا ده‌رده‌كه‌وێت له‌ دورگه‌ ئاوه‌دانه‌كانى ده‌ریاى ئۆقیانووس, ئه‌گه‌ر له‌وێشه‌وه‌ ئاوابوو له‌وپه‌رِى چین هه‌ڵدێ, كه‌ ئه‌وه‌ (نیوه‌ى بازنه‌ى زه‌وى یه‌), هه‌روه‌ها زۆر له‌ زانایانى موسوڵمان باسیان له‌ (گۆیى) بوونى زه‌وى كردووه‌, له‌و زانایانه‌ وه‌ك گه‌ردوونناس (محمد بن محمد الإدريسى) كه‌ ساڵى (548ك) كۆچى دوایى كردووه‌, وێنه‌ى ئه‌و شارانه‌ى كردووه‌ له‌سه‌ر گۆیه‌كى زه‌وى كه‌ له‌ (زیو) دروستى كردبوو, ئه‌مه‌ كاتێك پاشاى (نورمان) ده‌عوه‌تى ده‌كات بۆ (صقلية), له‌ كتێبه‌كه‌ى دا (نزهة المشتاق في اختراق الآفاق) باسى له‌ (گۆیه‌تى) زه‌وى كردووه‌، هه‌رچه‌نده‌ له‌پێش ئه‌ویشدا (عبدالله ى كورِى عباس ) رِاڤه‌كه‌رى قورئان پێش ئه‌ویش باسى كردووه‌.
یه‌كه‌م كه‌س كه‌ زانیویه‌تى زه‌وى هه‌ساره‌یه‌كه‌ مه‌له‌ده‌كات له‌ ئاسماندا (إبن الشاطر) بووه‌, كه‌ بانگ بێژى مزگه‌وتى (دمشق) بووه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ ووتویه‌تى: سوورِانه‌وه‌ى زه‌وى به‌ ده‌ورى خۆردا و به‌ ده‌ورى خۆى دا ده‌بێته‌ هۆى هاتنى شه‌و و رِۆژ ودروست بوونى وه‌رزه‌كانى ساڵ, (موسى بن شاكر) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ هه‌ستاوه‌ به‌ ئه‌ندازه‌ كردنى قه‌باره‌ى زه‌وى و دیارى كردنى پێوانه‌ى چواچێوه‌كه‌ى, هه‌روه‌ها زانایانى موسڵمان یه‌كه‌م كه‌س بوون چه‌قى زه‌ویان دیاریكردووه‌, و هه‌ڵه‌كانى ( بطليموس )یان رِاست كردۆته‌وه‌ و تیۆره‌ گه‌ردونى یه‌كانى, چونكه‌ (بطلیموس) ووتویه‌تى: زه‌وى سه‌نته‌رى گه‌ردوونه‌, به‌ڵاَم زانایانمان ده‌ڵێن: (خۆر) سه‌نته‌ره‌, یه‌كه‌م زانایش ( البيروني ) بوو.
هه‌روه‌ها یه‌كه‌م فۆتۆگرافى جوگرافیایى ( محمد بن موسى )ى خه‌واریزمى بووه‌, چونكه‌ وێنه‌ى هه‌رێمه‌كانى ده‌وڵه‌ته‌ ئیسلامى یه‌كانى كێشاوه‌ له‌ كتێبه‌كه‌ى دا (صورة الأرض), یه‌كه‌م فه‌رهه‌نگى جوگرافیایى له‌ مێژوودا بریتى یه‌ له‌ (معجم البلدان) كه‌ نووسه‌ره‌كه‌ى (یاقوت الحموی) یه‌, كه‌ له‌ سه‌ده‌ى حه‌وته‌مى كۆچى دا مردووه‌, كه‌ ئێستاش كتێبه‌كه‌ى نرخه‌ زانستى یه‌كه‌ى هه‌رماوه‌, یه‌كه‌م كه‌س كه‌ باسى (هێزى كێش كردنى) كردووه‌ پێشه‌وا (الخازن )ه‌ كه‌ ده‌ڵێ: (ته‌نه‌كان ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر زه‌وى به‌هۆى هێزێكى كێش كردنه‌وه‌, و په‌یوه‌ندى هه‌یه‌ له‌ نێوان خێرایى و دووریى و كێشدا), ئه‌م ووته‌یه‌ى چه‌نده‌ها سه‌ده‌ پێش له‌دایكبوونى (نیوتن) ووتووه‌، هه‌روه‌كو چۆن ده‌رباره‌ى یاساى (كێش كردنى گشتى) زانایانى ئیسلام قسه‌یان كردووه‌، و به‌ستنه‌وه‌ى گه‌ردوون به‌یه‌كه‌وه‌ به‌هۆى ئه‌و هێزى كێش كردنه‌وه‌.

نه‌خشه‌یه‌كى كتێبى (صورة الأرض )ى زاناى موسوڵمان ( الخوارزمي ).

زانایانى موسڵمان یه‌كه‌م كه‌س بوون كه‌ هه‌ستاون به‌ لێكۆڵینه‌وه‌ى تاشه‌ به‌رده‌كان و سروشته‌كانیان, و ئه‌م زانسته‌یان بنیاتنا, شێخ (وه‌قفى) له‌ كتێبه‌كه‌ى دا (تلك حدود الله) باس له‌وه‌ ده‌كات و ده‌ڵێ: زانایانى موسوڵمان یه‌كه‌م كه‌س بوون كه‌ یاساكانى كاره‌بایان داناوه‌, كه‌ دوایى زانا (كریرت) لێكۆڵینه‌وه‌كانى له‌سه‌ر بنیات ناوه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بوون كه‌ شوێنى ده‌رزى موگناتیسی ( البوصلة ) دروست بكه‌ن, و یه‌كه‌م بوون له‌ دروست كردنى (تفه‌نگ) له‌ غرناطه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بوون كه‌ (بارووت) دروست بكه‌ن, و یه‌كه‌م بوون له‌ دروستكردنى سه‌عاتى خولگه‌دار و رِه‌ورِه‌وه‌دار, (إبن خلدون) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ له‌ زانستى كۆمه‌ڵناسى دا (ئاوه‌دان كردنه‌وه‌), و ( إبن رشد الأندلسي ) یه‌كه‌م كه‌س بوو كه‌ سه‌لماندى مرۆڤ دووجار توشى ئاووڵه‌ نابێت, موسوڵمانان یه‌كه‌م كه‌س بوون له‌ دروستكردنى بیمارستانه‌كاندا به‌ شێوه‌یه‌كى فراوان، و چه‌نده‌ها پزیشكى پسپۆرِیان له‌ سه‌رده‌مى (وه‌لیدى كورِى عبدالملك)دا پێگه‌یاندوه‌ كه‌ زۆر گرنگى داوه‌ به‌ بوارى پزیشكى, و پاره‌ و خۆراكى زیاترى بۆ پزیشكه‌كان دابین كردووه‌, و فه‌رمانى كرد كه‌ ئه‌وانه‌ى نه‌خۆشى (گولى)یان هه‌یه‌ با سواڵ نه‌كه‌ن، به‌ڵكو جیاى كردنه‌وه‌ و بژێوى ژیانى بۆ دابین كردن به‌ دروست كردنى شوێنێكى جیا بۆیان ( حجر صحي ).
یه‌كه‌م نه‌خۆشخانه‌ له‌ ئیسلامدا ئه‌و خه‌یمه‌ بوو كه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) هه‌ڵى دا له‌ ( مدينة ) له‌ شه‌رِى (خندق)دا, و ئافره‌تێكى تیا دانا كه‌ ناوى (ره‌فیده‌) بوو كه‌ برینه‌كانى تیمار ده‌كرد و گرنگى به‌نه‌خۆشه‌كان ده‌دا, و (إبن سینا) یه‌كه‌م زاناى موسڵمانه‌ كه‌ رِوونى كرده‌وه‌ دیارى كردنى (نێرینه‌ى كۆرپه‌له‌) په‌یوه‌ندى به‌ پیاوه‌وه‌یه‌ نه‌ك ژن, هه‌ر زانایانى ئێمه‌ بوون كه‌ ده‌رمانخانه‌كانیان دروستكرد, و زۆر له‌ مادده‌ كیمیایى یه‌كانیان له‌ ده‌رماندا به‌كارهێنا, به‌تایبه‌ت ( إبن البيطار، و داود الأنطاكي ), كه‌ باسى رِووه‌كه‌كانیان كردووه‌ بۆ ده‌رمان و ئه‌ندازه‌ى به‌كارهێنانه‌كه‌ى, (رِازى) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ ( جيوة )ى به‌كارهێناوه‌ له‌ پێكهاته‌ى مه‌رهه‌مى سارِێژ كردنه‌وه‌ى بریندا، و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ جیوه‌ى به‌كارهێناوه‌ له‌سه‌ر (مه‌یموون) و سه‌ركه‌وتوو بووه‌ تیایدا, و ( عبدالطيف البغدادي) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ هه‌ڵه‌كانى (جالینۆس)ى به‌ ووردیی دیاریكردووه‌ له‌ زانستى (توێكارى)زانى دا, له‌وانه‌ (جالینۆس) ووتویه‌تى: (كاكیله‌ى خواره‌وه‌ له‌ دوو ئێسك پێك دێت).

بـه‌رگى پێشـه‌وه‌ى كتێبی ( القانون فـي الطب), دانراوى ( إبن سينا ), كه‌ له‌ ساڵى (1593ز) له‌ (رۆما) چاپكراوه‌, ئه‌م كتێبه‌ تـا سـه‌ده‌ى هـه‌ژده‌یه‌م به‌ سـه‌رچاوه‌یه‌كى زانستى پزیشكى داده‌نرا له‌ ئه‌وروپادا.
یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ له‌ زانستى (نه‌شته‌رگه‌رى)دا كتێب بنوسێت, و (إبن زهر) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ به‌ردى گورچیله‌ى ده‌رهێناوه‌, و (إبن النفیس) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ سوورِى خوێنى بچكۆله‌ى له‌ له‌شى مرۆڤدا دۆزى یه‌وه‌، و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ باسى كردنه‌وه‌ى بۆرى هه‌وایى ( القصبة الهوائية )ى كردووه‌ له‌ نێو پزیشكاندا, له‌ كتێبێكى دا به‌ناوى ( التيسير فى المداواة والتدبير ), زانا ( الرازي ) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ باسى كاریگه‌ریى بۆماوه‌یى (وراثه‌)ى كردووه‌ له‌ نه‌خۆشى یه‌كاندا, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ ده‌ستنیشانى

نه‌خۆشى سوورێژه‌ و ئاووڵه‌ى كردووه‌, و جیاى كردوونه‌ته‌وه‌ له‌ باره‌ سه‌ره‌تایى یه‌كانیاندا, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ باسی تاقى كردنه‌وه‌ى كۆنترۆڵ كراوى كردووه‌, كه‌ ووتویه‌تى تاقیكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر نیوه‌ى نه‌خۆشه‌كان بكرێت و نیوه‌كه‌ى تر وازیان لێبێنن, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ ته‌لى نه‌شته‌رگه‌رى دۆزى یه‌وه‌ كه‌ له‌ رِیخۆڵه‌ى ئاژه‌ڵ دروست كراوه‌.
یه‌كه‌م كه‌س ده‌رباره‌ى زانستى ژینگه‌ نووسیویه‌تى و باسى گاریگه‌ریى ژینگه‌ى له‌سه‌ر زینده‌وه‌ران كردووه‌ (ابن خلدون) بووه‌، ( جاحظ ) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ زانستى توێكارى به‌راورد (التشریح المقارن)ى داناوه‌, كه‌ ده‌چوو سكى ئاژه‌ڵانى هه‌ڵده‌درِى و به‌راوردى ده‌كرد له‌نێوان ئه‌ندام و كۆئه‌ندامه‌كانیاندا, و به‌ دامه‌زرێنه‌رى یه‌كه‌مى زانستى (زینده‌وه‌رزانى ئه‌زموونكاریى) داده‌نرێت، و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ى له‌ ئاكارى زینده‌وه‌ران كردووه‌.
رِۆژئاوا ( الجاحظ ) داده‌نێن به‌ یه‌كه‌م زانا و نووسه‌ر له‌ زانستى (زینده‌وه‌رزانى)دا, موسوڵمانان یه‌كه‌م كه‌س بوون كه‌ (پاڵه‌په‌ستۆى هه‌وا)یان دۆزى یه‌وه‌, پێش (رِێنیسانس)ى ئه‌وروپا به‌ چه‌نده‌ها سه‌ده‌, و له‌نێو خۆیاندا ئه‌م یاسایانه‌یان نه‌قڵ كردوه‌ كه‌ ده‌ڵێت: (كێشى ته‌ن له‌ هه‌وادا كه‌متره‌ له‌ كێشى رِاسته‌قینه‌ خۆى), و (هه‌وا هێزێكى هه‌ڵكێشه‌رى هه‌یه‌ وه‌كو شله‌كان) به‌پێى یاساى (ئه‌رخه‌میدس), و یاساى (كێشى ته‌ن له‌ نزیك رِووى زه‌وى جیاوازه‌ له‌و كێشه‌ى له‌به‌رزایى دا هه‌یه‌تى, ئه‌ویش به‌پێى به‌رزیى ستوونى هه‌وا له‌ سه‌ره‌وه‌ى).
(جابر بن حیان) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ باسى هاوكێشى ( الأوزان المتكافئة )ى كردووه‌, و ناوى ناوه‌ (زانستى میزان), و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ ووتویه‌تى (مس) ئاگرێكى رِه‌نگ سه‌وز دروست ده‌كات, (إبن سینا) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ ده‌رباره‌ى پیتاندن له‌ رِووه‌كدا نووسیویه‌تى, كه‌ ده‌گونجێ له‌م ئایه‌ته‌ وه‌ریگرتبێ: وَأَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِح , كه‌ ئه‌م حه‌قیقه‌ته‌ى باس كردووه‌ پێش له‌دایكبوونى (لینس) به‌ چه‌نده‌ها سه‌ده‌, و (عباس بن فرناس)ى (ئه‌نده‌لوسى) كه‌ ساڵى (274ك) مردووه‌ یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ بیرۆكه‌ى فرِینى داهێناوه‌, كه‌سێكى فیزیایى و كیمیایى و ئه‌دیب و پزیشكیش بووه‌, (ئه‌مه‌وى یه‌كان) به‌كاریان هێناوه‌ وه‌ك پزیشكى تایبه‌تى مناڵ و خێزانانى كه‌سانى حوكم به‌ده‌ست.
(رحاب خضر عكاوي) ده‌ڵێ: یه‌كه‌م كه‌س كه‌ زانستى سروشت (فیزیا)ى داهێناوه‌ (حسن كورِى هیپم) بووه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ باسى تیشكدانه‌وه‌ى كردووه‌، و ( إبن الهيثم ) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ باسى دیارده‌ى (سراب)ى كردووه‌, و دیارده‌ى بینینى خۆر پێش هه‌ڵهاتن و دواى ئاوابوون لێكداوه‌ته‌وه‌, و (جابرى كورِى حه‌ییان) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ بناغه‌ى زانستى كیمیاى نوێى داهێناوه‌, كه‌ (70) مادده‌ى كیمیایى حازر كردوه‌ و خاسیه‌ته‌كان و كارلێكه‌كانى دیارى كردوون, وه‌ك: ترشه‌كان و كبریته‌كان و كلۆریده‌كان, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ رێگه‌ى لێكۆڵینه‌وه‌ى كیمیایى دهێناوه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ باسى كرداره‌كانى (توانه‌وه‌ى مادده‌كان)ى كردووه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ باسى كارلێكه‌كانى پاڵاوتن و به‌ كریستاڵ بوونى كردووه‌, و یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ به‌ كرداره‌كانى (به‌قه‌تره‌ بوون) هه‌ستاوه‌ و باس كردوون, هه‌روه‌ها كرداره‌كانى سه‌رخستنى باس كردووه‌ كه‌ هیچ كه‌س پێشى نه‌داوه‌ته‌وه‌.
شت بنووسێت, زانایانى موسوڵمان یه‌كه‌م كه‌س بوون كه‌ پرۆگرامى ئه‌زمونیى یان ده‌رهێناوه‌ له‌ ئایه‌تى: وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرِونَ , هه‌روه‌ها له‌ ئایه‌تى: أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ, وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ , (رِۆژئاوا) دان به‌وه‌ ده‌نێن كه‌: موسوڵمانان یه‌كه‌م كه‌س بوون پرۆگرامى ئه‌زمونى یان داهێناوه‌, (جابرى كورِى حه‌ییان) ده‌ڵىَ: (ئه‌ى رِۆڵه‌كه‌م به‌رده‌وام تاقیكردنه‌وه‌ بكه‌), كه‌ مه‌به‌ستى تێرِوانین و بیركردنه‌وه‌ و تىَ رِامانه‌ و جێبه‌جێ كردنى ئه‌زموونى جیاوازه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ حه‌قیقه‌تى شته‌كان، (جابر) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ ئامۆژگارى زانایانى كردوه‌ به‌ سێباره‌ كردنه‌وه‌ى ئه‌زموونه‌كان به‌ مه‌به‌ستى دڵنیابوون له‌ رِاستێتى تاقیكردنه‌وه‌كه‌, (أبو موسى الكندي ) یه‌كه‌م بیریارى ئیسلامى بوه‌ كه‌ له‌ پۆلێنى یۆنانى ته‌قلیدى بچێته‌ده‌ر, و هێڵكارى و پلانێكى نوێى گشتى تازه‌ى دانا تاكو زانسته‌كان له‌سه‌ر ئه‌و پلانه‌ پۆلێن بكرێن, ئه‌و پۆڵێنه‌ى ئه‌و كردى بووه‌ هۆى ئه‌وه‌ى زانایانى تریش وه‌كو (فارابي و خه‌واريزمى و إبن سينا) رِێچكه‌ى ئه‌و بگرن له‌گه‌ڵ تۆزێ تازه‌گه‌رى دا, (بلاذری) یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كتێبى داناوه‌ له‌سه‌ر پرۆگرامى به‌ستنه‌وه‌ى رِووداوه‌كانى مێژوو به‌ یه‌كترى یه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كى پته‌و و چرِو پرِ.
زانایانى ئێمه‌ یه‌كه‌م بوون له‌ سوود وه‌رگرتن له‌ زانستى كه‌سانى تر، و زانایانمان شیاوترین كه‌سن بۆ ناسینى حه‌ق و رِاستى, كه‌ هه‌ستاون به‌ پاراستن و گواستنه‌وه‌ى زانستى غه‌یرى خۆیان, موسوڵمانان یه‌كه‌م كه‌س بوون زانستى(كیمیا)یان وه‌رگێرِا بۆ زمانى عه‌ره‌بى, له‌سه‌روو هه‌موویانه‌وه‌ (خالد بن يزيد بن معاوية ) بوو, چونكه‌ یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ زانستى پزیشكى وه‌رگێرِاوه‌ بۆ زمانى عه‌ره‌بى، یه‌كه‌م كه‌سیش كه‌ كتێبى (توخمه‌كانى ئیقلیدس)ى وه‌رگێرِاوه‌ بۆ عه‌ره‌بى (حجاج بن يوسف بن مطر ) بوو, كه‌ ناوبانگى ده‌ركرد له‌ ساڵانى (786-803ك)دا.
زانایانى موسوڵمان هه‌ستان به‌ بزوتنه‌وه‌یه‌كى زۆر فراوان له‌ وه‌رگێرِاندا، سه‌ره‌تا به‌ وه‌رگێرِانى واتاكانى قورئانى پیرۆز ده‌ستى پێ كرد بۆ زمانى (سندى), و هه‌وڵیاندا كه‌ زانسته‌كانى خۆمان

بۆمیلله‌تان بنێرن, و سوود وه‌ربگرن له‌ زانستى ئه‌وانیش له‌و شتانه‌ى كه‌ سوودیان لێوه‌رده‌گیرێ, وه‌ك: رِێكخستنى دیوانه‌كان و وه‌رگێرِانى نووسراوه‌كان بۆ زمانى عه‌ره‌بى، له‌كاتێكدا به‌ (يۆنانى و فارسى و قيبطى) ده‌نوسران, و موسوڵمانان یه‌كه‌م كه‌س بوون پۆسته‌ (برید)یان داهێنا، له‌ سه‌روو هه‌موویانه‌وه‌ (عومه‌رى كورِى خه‌تاب) بوو, موسڵمانان یه‌كه‌م كۆمه‌ڵگه‌ى زانستى ان له‌ هه‌مووو جیهاندا له‌ (بغداد) دامه‌زراند به‌ناوى ( دارالحكمة ), كه‌ باوه‌رِ وایه‌ (هارون الرشید) ده‌ستى به‌ پێكهێنانى كردبێت, و له‌سه‌رده‌مى (مڕمون)دا گه‌شه‌ى كرد.
سه‌رده‌مى یه‌كه‌مى (زێرِینى) (عه‌بباسيیه‌‌كان) به‌ناوبانگ بوو به‌ (سه‌رده‌مى كتێب نووسین), یه‌كه‌م كه‌س كه‌ كتێبى نووسى (عبد الملك بن عبد العزيز بن جريج البصري) بوو كه‌ له‌ ساڵى (155ك)دا كۆچى دوایى كردووه‌, هه‌ندێ ده‌ڵێن یه‌كه‌م كه‌س (أبوالنصر سعيد بن عروبة) بووه‌, كه‌ ئه‌ویش (155ك) كۆچى دوایى كردووه‌، هه‌ندێ ده‌ڵێن یه‌كه‌م كه‌س (ربیع بن مسعود) بووه‌, كـــه‌ لـــــه‌ (160ك)دا كۆچى دوایى كردووه‌.
موسوڵمانان یه‌كــــه‌م زانكۆیان داناوه‌ له‌ جیهاندا، یه‌كـــه‌م كــه‌س كــه‌ به‌ردى بناغـــــــه‌ى دانشگاى دانا (ابو موسى الاشعری) بوو لــــــــه‌ ساڵى هه‌شتى كۆچى له‌ (زبید) له‌ ناوچه‌ى (تهامه‌).
زانستى (په‌روه‌رده‌) موسوڵمانان زۆر لێهاتووبوون تیایدا، كه‌ گرنگى یان ده‌دا بــــه‌ پـــــه‌روه‌رده‌ى لاشه‌ و عه‌قڵ و رِۆح, به‌ پێچه‌وانه‌ى(گاوره‌كان)وه‌ كــــــه‌ لایه‌نى عه‌قڵ و لاشه‌یان فه‌رامۆش كردبوو و تــــــــــه‌نها گرنگى یان به‌ (رۆح) ده‌دا, و به‌ پێچه‌وانه‌ى (جوله‌كه‌كان)ه‌وه‌ كه‌ گرنگى یان ته‌نها به‌ لاشه‌ ده‌دا و (عه‌قڵ و روح)یان فه‌رامۆش كردبوو, هه‌روه‌ها (یۆنان)ى-یه‌كانیش كه‌ لایه‌نى (رِۆحى)یان فه‌رامۆش كردبوو ته‌نها گرنگى یان بۆ عه‌قڵ و لاشه‌ بوو, و ده‌یانووت: (عه‌قڵى ساغ له‌ لاشه‌ى ساغ دایه‌), گرنگترین زانایانمان له‌م بواره‌دا له‌ سه‌ره‌تاى ئه‌م بابه‌ته‌دا ئاماژه‌ به‌ ناوه‌كانیان دراوه‌.

 

سه‌رچاوه‌: بابه‌تى: ( أوائل المسلمين في العلوم التجريبية)/ كه‌ له‌ ئینته‌رنێته‌وه‌ وه‌رگیراوه‌