(ئیعجازی قورئان) و چەند لایەنێكی لە دیدی زانایەكی گەورەی كوردەوە

 

 

الحمد لله رب العالمین والصلاة والسلام علی أشرف المرسلین سیدنا ومقتدانا محمد وعلی ا‌له وصحبه أجمعين.

 

بەڕێزان!

ئەو موحازەرەیەی كە لێرەدا بۆ ئەم هەژارە دانراوە، راستەوخۆ پەیوەندیی بە ئیعجازی زانستییەوە نییە، بەڵكو تایبەتە بە ناساندنی وشەی “ئیعجاز” و، پوختە مێژوویەكی و، پاشان خستنەڕووی چەند لایەنێكی تری ئیعجاز لە دیدی زانای پایەبەرز و گەورەی نەتەوەكەمان بەدیعوززەمان مامۆستا سەعیدی نوورسییەوە.

 

 

لە ڕاستیدا ئەم زانایە یەكەم كەس نییە كە لە بواری ئیعجازدا كتێبی نووسیبێت یاخود باس و بابەتی پێشكەش كردبێت. چونكە قورئانی پیرۆز – هەر خۆی – لەگەلَ نازڵ بوونیدا بە ئیعجازەكەی تەحەددای نەتەوەی عەرەبی كردووە. ئنجا هەر لە سەدەكانی پێشووەوە تا ئێستا گەلـی كتێب و باس و بابەت لەسەر ئیعجازی قورئان پێشكەش كراوە. تا لەم سەردەمەی خۆیشمان‏دا بواری “ئیعجازی زانستی” هاتە كایەوە، بۆ دەرخستنی ئیعجازی قورئان لە ڕووی زانستەكانی ڕۆژگار و سەردەمیشەوە.
لە پێش دا بە پێویستی دەزانم كە واتای زاراوەیی وشەی (ئیعجاز) و، ڕەگ و ڕیشەی زمانەوانیی ئەم وشەیە، بۆ ئێوەی بەڕێز بە پوختی باس بكەم.
وشەی ئیعجاز لە زمانی عەرەبیدا (مەصدەر)ە، واتە چاوگە؛ مەصدەری فیعلی چوار حەرفیی “أعْجَزَ”یە. چاوگەكەی: “إعجاز”.
ئیعجازیش – وەك زاراوەیەك – بە واتای: دەرخستنی دەستەوسانیی كەس یان كەسانی بەرامبەر دێت لە هێنان و وتنی هاووێنەی قورئانی پیرۆزدا.
لە ڕاستیدا دەرخستنی ئەم دەستەوسانییەش  خۆی لە خۆیدا مەبەستێك نییە، بەڵكو مەبەستی سەرەكی (لازم)ی واتاكەیەتی، وەك زانایانی ڕەوانبێژی دەڵێن. واتە مەبەست لە دەرخستنی دەستەوسانیی جگە لە خوای گەورە لەم بوارەدا چەسپاندنی ئەو ڕاستییەیە كە ئەم قورئانە پیرۆزە لە لایەن خوای گەورەوە ڕەوانە كراوە و پێغەمبەریش – دروودی لەسەر بێت – تەنها ڕاگەیەنەرێكی ڕاستگۆ و ئەمینی ئەو فەرمان و گوفتارانەیە. دەنا – گەر ئەو ئیعجازە نەبوایە – لە توانادا دەبوو گوفتاری وەك ئەو گوفتارە و فەرمانی وەك فەرمانەكانی ئەو بوترایە و پیشان بدرایە، كەچی” ئیعجاز” دەریخست كە ئەو كارە لە توانای كەس‏دا نییە. كەواتە قورئان گوفتاری خوای گەورەیە.
* * *

هەر یەك لە پێغەمبەرانی پێشوو – دروودیان لەسەر بێت – خوای گەورە موعجیزەیەكی وای پێ‌ بەخشیبوون كە بە ڕواڵەت لە جۆری شتانی بایەخ پێ‌ دراوی ڕۆژگاری خۆیان چووە، كەچی موعجیزەكەی ئەو پێغەمبەرە بەسەر ئەو شتانەدا زاڵا بووە و دەستەوسانیی خەڵكی ئەو سەردەمەشی دەرخستووە لە پووچەڵكردنەوەی دەعوا و موعجیزەی ئەو پێغەمبەرەدا.

بۆ نموونە: لە سەردەمی سەروەرمان مووسا پێغەمبەردا – دروودی لەسەر بێت – بایەخێكی گرنگ بە “سیحر” دەدرا، بۆیە خوای گەورە موعجیزەیەكی وای بەم پێغەمبەرە پایەدارە بەخشی كە ئەو سیحرەی مایەی شانازیی میسرییەكانی ئەوسا بووە و بایەخیان پێ‌ داوە، پووچەڵا بكاتەوە و بەسەریدا زاڵا ببێت. ئەوەبوو گەورە ساحیرانی ئەو دەمە كە بۆ ئەوە هاتبوون دەعوای ئیعجازی مووسا پێغەمبەر – دروودی لەسەر بێت – هەڵبووەشێننەوە، هەر هەموویان لە مەیدانی پێشبركێ‌دا سەری سوژدەیان بۆ خوای گەورە نایە زەوی و موسڵمان بوون و هاتنە سەر ئایینی حەزرەتی مووسا. چونكە بۆیان دەركەوت ئەوەی كە حەزرەتی مووسا – دروودی لەسەر بێت – دەیڵێت و پێش‏چاوی دەخات گەلـێ‌ بەرزترە لە “سیحر” كە ئەوان خۆیان تیایدا پسپۆڕ و شارەزان و بایەخی پێ‌ دەدەن..
لە سەردەمی حەزرەتی عیساش‏دا – دروودی لەسەر بێت – “پزیشكی” بایەخی پێ‌ دەدرا و شارستانێتیی ئەو ڕۆژگارە گەلـێ‌ شانازیی پێوە دەكرد. لەبەر ئەوە، خوای گەورە موعجیزەیەكی وای پێ‌ بەخشی كە دەستەوسانیی نەیارەكانی دەربخات و لە رووی “پزیشكی”یەوە بەسەر گرنگترین و بە برەوترینی شتانی ئەو ڕۆژگارەدا زاڵا ببێت. بەڵكو ئەم پێغەمبەرە سەروەرە – دروودی لەسەر بێت – لە ئاستێكی گەلـێ‌ بەرزتری پزیشكییەكەی ئەوانەوە موعجیزەی پێشكەش دەكرد، وەك قورئان دەیگێڕێتەوە: [‏ۆأُبْرئُ اڵاكْمَهَ ۆاڵابرَصَ ۆأُحی الْمَوْتی‏ بِإذنِ اللهِ‏] (ا‌ل عمران: 49). واتە مردووی زیندوو كردووەتەوە كە تەنانەت پزیشكیی ئێستاش نەیتوانیوە ئەنجامی بدات!
جا هەروەك موعجیزەی پێغەمبەرانی پێشوو لە “شێوە” یان لە “ڕەگەز”ی ئەو جۆرە هونەر و زانست و شتە باوانەی ڕۆژگاری خۆیان بووە، پێغەمبەری سەروەریشمان – دروودی لەسەر بێت – كاتێ‌ كە خوای گەورە ناردی و كردی بە دواهەمین پێغەمبەر، گرنگترین هونەر كە لەناو نەتەوەی عەرەب‏دا بایەخی پێ‌ دەدرا ڕەوانبێژی و ڕەوانگۆیی بوو. چونكە لەبەر ئەوەی نەتەوەیەكی نەخوێندەوار بوون نەیاندەتوانی ڕووداوەكانیان بە نووسین تۆمار بكەن، ناچار بە شیعر و بە وتاری جوان تۆماریان دەكردن و لە پێشینانەوە هەڵیان دەگرت و لەو ڕێ‌یەوە بۆ نەوەكانی دوای خۆیان دەگواستەوە و لە تیاچوون و فەوتان ڕزگاریان دەكرد. لەبەر ئەم پێویستییە سروشتییەی خۆیان، بایەخێكی گەلـێ‌ زۆریان بە “ڕەوانبێژی دەدا و لەم ڕێ‌یەوە بازاڕی ڕەوانبێژی برەوی تەواوی پەیدا كردبوو، هەروەك گەورە ئەدبیی سەردەم: “مصطفی صادق الرافعی” دەڵێت: (دەوڵەتی ڕەوانبیژی لەناو عەرەب‏دا دامەزرابوو، بەڵام پێویستی بە پادشایەك هەبوو بڕواتە سەر تەختی ئەو دەوڵەتە و تاجی پادشایی بكاتە سەری، ئەو پادشایەش تەنها هەر قورئانی پیرۆز بوو؛ كە هات ئەو تاجەی كردە سەری و بوو بە پادشای سەر تەختی دەوڵەتی ڕەوانبێژی)(1)!
ئەو نەتەوەیەی كە هێندە هەنگاوی پێشكەوتوویان لە ڕەوانبێژیدا نابوو تا لەم ڕووەوە گەیشتبوونە لوتكەی توانای هێز و بەهرەكانی مرۆڤ، قورئانی پیرۆز هات و بە ئیعجازەكەی خۆی تەحەددای كردن! ئەوەبوو كە یەكەم جار عەرەبەكان ویستیان دەعوای پێغەمبەر – دروودی لەسەر بێت – پووچەڵا بكەنەوە، پێیان وابوو هەروەك شاعیر و ڕەوانگۆ و وتارخوێنەكانیان لە كاتی پێشبڕكێی نێوانیان‏دا هەندێ‌ جار پەكیان دەكەوێت و دەستەوسان دەمێنن، پێغەمبەریش – دروودی لەسەر بێت – بە هەمان جۆر، پەكی دەكەویت و ڕۆژێك لە ڕۆژان دەست لە بانگەوازەكەی هەڵدەگرێت، كەچی ڕەوتی ڕۆژگار بۆچوونەكانی ئەوانی هەڵگێرایەوە و پێغەمبەر – دروودی لەسەر بێت – بە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز پەیتا پەیتا تەحەددای دەكردن.
ئەوەتا قورئانی پیرۆز دەفەرموێ‌: [قُلْ ڵئن اجْتَمَعَتِ الإنْسُ والْجِنُّ علی أنْ ێأتوا بمثلِ هذا الْقُرا‌ن لا ێأتُونَ بمِثلهِ ولو كان بَعْضهُم لبَعض ظهیراً] (الإسرا‌ْء:88).
پێشتر پێیان وابوو كە ئەدیبەكانیان گەر كۆ ببنەوە دەتوانن لە بواری بەرەنگاربوونەوەی قورئان‏دا شتێك ئەنجام بدەن، بەڵام دوای تەحەددیی ئەم ئایەتە ئەو ئومێدەشیان درا بە بادا!
پاشان ئەوەیان كرد بە بیانوو كە گوایا محمد – دروودی لەسەر بێت – لە سەرچاوەی تری جگە سرووشی خواوە ئەو زانیارییانە وەردگرێت، وەك قورئان خۆی دەیگێڕێتەوە كو وتوویانە: [إنما یُعلِّمُهُ ێشَرٌ] یان وتوویانە: دەمهەڵبەستی خۆیەتی. بەڵام قورئان فەرمووی: [‏أمْ ێقُولُونَ افتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْڕ سُۆرٍ مِثلِهِ مُفْتَرَیاتٍ‏ وادْعُوا مَن اسْتَطعْتُمْ مِن دونِ اللهِ إنْ كنتم صادقین ] (هود: 13). واتە ئەگەر وایە و ڕاست دەكەن لە لایەن خۆیەوە ئەم قورئانەی هەڵبەستووە، یان لە لایەن سەرچاوەیەكی تری مرۆڤەوە فێر كراوە، ئەوا خۆ ئێوەش مرۆڤن، دەسا هەمووتان بە هەرەوەزی هەوڵا بدەن چەند سوورەتێك لە ئاستی ڕەوانبێژیی قورئان‏دا بهێنن، هەرچەند ناوەرۆكەكەی دەمهەڵبەست بێت و وەكو ناوەرۆكی قورئان ڕاست و دروست و بەرز و پایەدار نەبێت. كەچی ئەوان لەوەش‏دا دەستەوان مان!
قورئان بەم ئەندازەیە وازی لـێ‌ نەهێنان، بەڵكو بە بەردەوامی هەر تەحەددای دەكردن و داوای تەنانەت یەك سوورەتیشی لـێ‌ دەكردن كە هاووێنەی قورئان بێت و دەیفەرموو: [‏ۆإنْ كُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا علی عَبْدِنا فَأتُوا بِسُورَەٍ مِنْ مِثلِهِ‏] (‏البقرة:23). كە نەیانتوانی یەك سوورەتیش لە وێنەی قورئان بهێنن، قورئان دەستەوسانیی هەتاهەتایی ئەوانی ڕاگەیاند و هەڕەشەی ئاراستە كردن و فەرمووی: [‏فَإِن ڵمْ تَفْعَلُوا ۆڵنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ‏]! (‏البقرة:24). ئەوەبوو هەموویان دەستەوسانیی خۆیان ئاشكرا كرد و، بە سەرجەم ڕەوانگۆكانیان و وتارخوێن و شاعیرانیان نەیانتوانی ئیعجازی قورئان پووچەڵا بكەنەوە. خۆ ئەگەر بە هەر هەمووشیانەوە بیانتوانییایە شتێكی هاووێنەی قورئانیان بهێنایە و لەو ڕێ‌یەوە دەعوای ئیعجازەكەیان هەڵبووەشاندایەتەوە، ئەوا قورئانیش وازی لە دەعوا و بانگەوازەكەی خۆی دەهێنا، كەچی لەبەر ئەوەی نەیانتوانی بەرەنگاری قورئان ببنەوە لە ناچاریدا دەستیان دایە شمشێر بۆ بەرگری لەخۆكردن و داكۆكی لە كەسایەتی و كەرامەتیان. چونكە وەك “جاحڤ” لە سەدەی سێ‌هەمی كۆچیدا و “مصگفی صادق الرافعی” و “سەعید نوورسی”ش لەم سەردەمەی خۆمان‏دا وتوویانە: (گەر بیانتوانییایە بە وتنی چەند بڕگە و ڕستەیەك ئیعجازی قورئان پووچەڵا بكەنەوە هەرگیز دەستیان نەدەدایە شمشێر بۆ بەرگری لەخۆ كردن)(2)! جوانترین وتە لەم ڕووەوە وتەكەی “جاحظ”ە كە دەڵێت:
(لما لم یمكن المعارضة بالحروف اضطروا إلی المقارعة بالسیوف)(3)!

لەوانەیە پرسیارێك بێتە پێش و بڵێت:

ئایا تا ئێستا هەوڵی “بەرەنگاری” یان “لاسایی كردنەوە”ی قورئان نەدراوە هەتا دەعوای ئیعجازەكەی هەڵبووەشێـتەوە؟

لە وەڵام دا دەڵێین:
وەك ئاشكرایە هەر لە سەردەمی پێغەمبەرەوە – دروودی لەسەر بێت – كەسانێك هەبوون ویستوویانە بەرەنگاریی قورئان بكەن و بیانەوێت ئیعجازەكەی بەتاڵا بكەنەوە، هەندێكیشیان لافی پێغەمبەرایەتیی لێداوە و ویستوویانە لاسایی قورئان بكەنەوە، وەكو “موسەیلەمە”، كەسی وایشیان تێدا بووە كە لافی ئەوەی لـێ‌ نەداوە، بەڵام هەر ویستوویەتی كارێك ئەنجام بدات كە خەلكی لە قورئان دوور بخاتەوە. جا هەندێك لەوانە هەر لە كاتی خۆیدا چ خۆیان‏ و چ هەوڵا و تەقالاكانیان لەناوچوون و، بە درێژایی سەردەمەكان نەك هەر بوون بە مایەی گاڵتەپێ‌كردنی ئەدیب و ڕەوانبێژان، بەڵكو سووكایەتیی عەوام و مناڵانیش.. هەندێكی تریشیان دوای دەركەوتنی دەستەوسانییان دانیان بە ڕاستیی ئیعجازی قورئان‏دا نا و موسڵمان بوون، وەك ئەو ئافرەتەی كە ناوی “سەجاح” بووە و لە پێش‏دا لافی پێغەمبەرایەتیی لێداوە، بەڵام دوایی موسڵمان بووە.. هەروەها وەك “تولەیحەی ئەسەدی” كە ئەویش ماوەیەك بە ناوی پێغەمبەرایەتییەوە خەڵكانێكی لە دەوری خۆی كۆ كردبووە، بەڵام دوایی هەر بۆ خۆی ئاڵای سپیی هەڵكرد و موسڵمان بوو. لە سەردەمەكانی دواتریش‏دا هەندێ‌ كەس پەیدا بوون كە ئەو هەوڵە سەرنەگرتووەیان دا و پاشان هەر خۆیان باوەڕیان بە دەستەوسانیی خۆیان هێنا و چۆكیان بۆ ئیعجازی قورئان دادا، وەكو “موتەنەببی”ی شاعیر لە تافی لاویدا و، “ابن المقفع”یش كە دەگێرنەوە – گەر ڕاست بێت – گوایا ویستوویەتی موعارەزەی قورئان بكات، بەڵام كاتێك كە ئەم ئایەتەی بیستووە:[‏ۆقیڵ یا اَرْض ابْڵعِی ما‌وكِ ۆیا سَما‌ء اَقْلِعِی ۆغیض الْما‌ء ۆقُضێ اڵامْرُ واسْتَۆتْ عَلی الْجُودِیِّ ۆقیڵ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظالِمینَ‏] (‏هود:44) وازی لەو نیازەی هێناوە و وتوویەتی: موعارەزەی ئەم ئایەتە و لاسایی كردنەوەی هەرگیز لە توانای كە‏س‏دا نییە(4)!

لەوانەیە پرسیارێكی تر لێرەدا بێتە پێش كە:

ئایا ئەو هەموو كتێبانەی تا ئێستا بە زمانی عەرەبی دانراون هیچیان لە ئاستی قورئان‏دا نین؟
مامۆستا نوورسی وەڵام دەداتەوەكە:
(نەخێر.. چونكە دوو هاندەری یەكجار بەهێز هەن بۆ بەرەنگاری‏كردنی قورئان و هێنانی گوفتاری وەك ئەو:
یەكەم: سووربوونی دوژمنانی لەسەر بەرەنگاربوونەوەی.
دووهەم: حەزی دۆستان و شوێنكەوتووانی بۆ چاولێكەری و لاسایی كردنەوەی.
ئەوەتا لە ژێر تین و تەوژمی ئەم دوو ئارەزووە توندەی هەردوو لادا ملیۆنان كتێبی عەرەبی دانراون، بێ‌ ئەوەی هیچ كام لەو كتێبانە بە هیچ جۆرێك لە قورئان بچێت! چونكە هەر كەسێك ئەو كتێبانە دەبینێت – چ زانا بێت و چ نەزان – ناچارە كە بڵێت: قورئان لە هیچ كامی ئەم كتێبانە ناچێت و هیچ كامیشیان هەرگیز بەرەنگاریی قورئانی پێ‌ ناكرێت. جا یان ئەوەیە ڕەوانبێژیی قورئان لە هی هەموویان نزمترە، كە ئەمەش بە یەكدەنگیی دۆست‏ و دوژمنانی مەحاڵا و بەتاڵە، یان قورئان لە سەرووی هەموویانەوەیە و پلەی لەوان بەرز و بڵندترە) (5).
* * *

ئێستاش سەبارەت بە مێژووی دانانی كتێبی تایبەت بە ئیعجازی قورئانەوە پوختەیەك باس دەكەین(6):

بەپێی ئەو زانیاریانەی كە لە لامان گەڵاڵە بوون، یەكەم كەس كتێبێكی “سەربەخۆ”ی تایبەت بە هەندێ‌ لایەنی ئیعجازی قورئان دانابێت ئەدبیی گەورە و پێشەوای پەخشاننووسانی چەرخی عەبباسی (جاحظ)ە كە لە ساڵی (255)ی كۆچی ماڵئاوایی لە دنیا كردووە و، كتێبی (نظم القرا‌ن)ی لەم بارەوە داناوە.
لە دوای ئەو (محمد بن یزید الواسطی) كە لە ساڵی (306)ی  كۆچیدا وەفاتی كردووە، كتێبی (إعجاز القرا‌ن)ی داناوە.
دوای ئەویش پێشەوا (عبد القاهیری جورجانی) كە گەورە زانای چەرخی خۆی و پێشەوای زانستەكانی ڕەوانبێژی و بواری ئیعجازە و لە ساڵی (471) یان (474)دا كۆچی دوایی كردووە، ڕاڤەی كتێبەكەی (الواسطی)ی كرد و ناوی نا (المعتضد). ئنجا بەوەشەوە نەوەستا، بەڵكو كتێبێكی سەربەخۆی لەسەر ئیعجازی قورئان دانا بە ناوی (دلائل الإعجاز) كە تا ئێستاش بە سەرچاوەیەكی گرنگ دادەنرێت چ لە بواری ڕەوانبێژی و چ لە بواری ئیعجازدا.
دوای ئەوانیش، قازی ئەبووبەكری باقیلانی كە لە ساڵی (403)دا وەفاتی كردووە، كتێبێكی بەناوبانگی لەسەر دانا بە ناوی: (إعجاز القرا‌ن).
لە دوای ئەو زانایانە، گەلـێ‌ زانای پایەداری چەرخەكانی دواتر بەردەوام لەم بوارەدا كتێبی تازە و بابەتی نوێ‌یان پێشكەش كردووە، وەك ئیمام فەخرەددینی ڕازی كە لە ساڵی (606)دا وەفاتی كردووە و، زەمەلكانی كە لە ساڵی (727)دا وەفاتی كردووە و، گەلـێ‌ زانای تریش وەك ئیمامی سیووتی كە لە ساڵی (911)دا كۆچی دوایی كردووە.
هەر بەم جۆرە كاری نووسین لە ئیعجازدا بەردەوام بووە تا لەم سەردەمەی خۆشماندا چەند كەسێكی پایەدار بە قووڵی و خەست و خۆڵی بە ناخی بابەتی ئیعجازی ڕەوانبێژیی قورئان‏دا ڕۆچوون و گەلـێ‌ كتێب و باس و بابەتی بەپێز و بەنرخیان پێشكەش كرد. لەناو ئەو بەرهەمانەش‏دا گرنگترینیان – بە پێی ئاگاداریی من – ئەم كتێبانەن: (إعجاز القرا‌ن والبلاغة النبویة) نووسینی “جاحظ”ی ئەم سەردەمە: (مصطفی صادق الرافعی). هەروەها (النبأ العظیم) نووسینی (دكتۆر محمد عبدالله دراز). هەروەها (المعجزة الكبری: القران) نووسینی: زانای گەورە و بەتوانا (محمد ئەبوو زوهرە). پێش ئەوانیش دوو كتێبی زانای مەزنی نەتەوەكەمان مامۆستا سەعیدی نوورسییە، یەكەمیان بەناوی: (إشارات الإعجاز فی مظان الإیجاز) كە هەر خۆی بە زمانی عەرەبی دایناوە و، لەبەر وردی و خەست و خۆڵی و شایستەیی باسەكانی ئێستا كراوە بە مەنهەجی ڕەسمی لە بەشی دوكتۆرای زانستی تەفسیر لە زانكۆی ئەزهەری پیرۆز. دووهەم كتێبیش كتێبی (موعجیزاتی قورئانی)یە كە بە توركی دایناوە و پاشان بە گەلـێ‌ زمانی تر تەرجەمە كراوە و بڵاو كراوەتەوە و، ئێمەش لەم ماوەیەی پێشوودا، بە یارمەتی و پشتگیریی خوای گەورە، كوردییەكەیمان خستە بازاڕەوە.
* * *

جا ئەگەر بمانەوێ‌ بە پەلە بزانین مامۆستا نوورسی چیی لەبارەی ئیعجازی قورئانەوە وتووە، ئەوا بۆمان دەردەكەوێ‌ گەلـێ‌ وەردەكاریی ئیعجازی لە قورئانی پیرۆزدا دەرهێناوە، بەڵام ئێمە لێرەدا هەر هێندە دەتوانین كە شتێكی كەمی بە پوختی لـێ‌ باس بكەین:
ئەم زانایە پێی وایە كە ئیعجازی قورئان تەنها لە یەك لایەنەوە نییە، بەڵكو گەلـی لایەنی زۆری هەیە.
یەكێك لەوانە: لایەنی وردیی هۆنینی قورئانە.
واتە: هۆنینی پیتەكانی لەناو وشەكانیدا و، وشەكانی لەناو ڕستەكانیدا و، ڕستەكانی لەناو ئایەتەكانیدا و، ئایەتەكانی لەناو سوورەتەكانیدا و، سوورەتەكانیشی لەناو سەرانسەری قورئان‏دا. واتە هەریەك لەوانە گەر لەو شوێنەی خۆیدا نەبوایە كە بۆی دانراوە ئیعجازی تێدا نەدەبوو، بەڵام هەر یەك لەوانە، بەم شێوەیەی ئێستای، نەخش و نیگارێكی ئیعجازیی قەشەنگیان پێكهێناوە. كەواتە تەنانەت حساب بۆ پیتیش كراوە لە هۆنینی قورئان‏دا، لە كاتێك‏دا كە هاتنەخوارەوەی قورئان بیست و سێ‌ ساڵی خایاندووە!
جا هەروەك ئەم زانایە كتێبێكی سەربەخۆی سەبارەت بە لایەنی ئیعجازی هۆنینی قورئانەوە داناوە، لە كتیبی (موعجیزاتی قورئانی)ش‏‏دا چەند نموونەیەكی لەسەر هێناوەتەوە و، لە (موعجیزاتی ئەحمەدی)ش‏دا ئاماژەی بۆ كردووە.
وا یەكێك لەو نموونانە پێش‏چاو دەخەین، كە لەم ئایەتە پیرۆزەدا بە جوانی دەبینرێت:
[‏ۆڵئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَەٌ مِنْ عَذابِ رَبِّكَ ڵێقُولُنَّ ێا ۆیْڵنَا إِنَّا كُنَّا ظالِمِینَ‏] (‏اڵانبیا‌ء:46).
ئەم ڕستەیە بۆ دەرخستنی سام و گەورەیی سزای دۆزەخ‏ هێنراوە، بەڵام بە دەرخستنی كاریگەریی یەكجار سەختی كەمترینی ئەو سزایە! (تاكو دەری‏بخات كە ئەگەر كەمترینی ئەو سزایە هێندە سەخت بێت، دەبێ‌ زۆرەكەی چۆن بێت)؟! لەبەر ئەوە، هەموو یەكێ‌ لە سیما‏ و ڕوخسارە پێكهێنەرەكانی ئەم ڕستەیەی كە بۆ “تەقلیل”(‏كەم‏پیشان‏دان) هێنراوە، بۆ ئەم تەقلیلە دەڕوانێت و بەهێزی دەكات، تاكو سام وگەورەیی ئەو سزایە دەربخات.
ئەوەتا وشەی [لئِنْ] بۆ گومان دروستكردنە‏‏! خۆ گومانیش “كەمی”ی ئەو شتە بە گوێی مرۆڤ‏دا دەدات.
وشەی [مَسَّ] كە بەركەوتنێكی كەمە، ئەویش “كەمی” دەگەیەنێت.
ئنجا ماددەی وشەی [نَفْحَەٌ] بۆن و بەرامەیەكی كەم دەگەیەنێت، كە ئەویش بە هەمان جۆر واتای “كەمی” بە دەستەوە دەدات. هەروەك صیغە و وەزنی وشەكەش، كە مەصدەری “المرّە”یە، بۆ یەك دانەی بچووك بەكار دێت، بەپێی “عیلمی صەرف”. كە ئەمەش، بە هەمان جۆر، “كەمی” دەگەیەنێت.
تەنوینی تەنكیریش لە وشەی [نَفْحَەٌ]‏‏دا بۆ مەبەستی “كەمی”ی نەفحەكەیە. بەو واتایەی كە شتێكی هێندە بچووكە وەختە هەر هەستی پێ‌ نەكرێت، بۆیە ناناسرێت و بە “نەكیرە” ناوی دەبرێت!
وشەی [مِنْ]‏یش بۆ “تَبعیچ”ە. واتە بەشێكی كەم، كە ئەمەش بە هەمان جۆر “كەمی” دەگەیەنێت.
وشەی [عَذاب]‏یش كە لە چاو “نكال” و “عقاب”دا جۆرێكی سووكەڵە و تەنكی سزایە، ئاماژە بۆ ئەو “كەمی”یە دەكات.
بەكارهێنانی وشەی [رَبِّكَ]یش لە بریی: “القهّار، الجبّار، المنتقم” بە هەمان جۆر “كەمی”ی ئەو سزایە دەگەیەنێت، چونكە واتای سۆز و میهرەبانی بە گوێی هەستی مرۆڤ‏دا دەدات!
بەم جۆرە، ئەم ڕستەیە ئەوە دەگەیەنێت كە:
ئەگەر لەگەڵا ئەم هەموو “كەمی”یەدا سزاكە تا ئەم ڕادەیە سەخت و كاریگەر و توند و تیژ بێت، دەبێ‌ سام و مەترسیی عیقاب و تۆڵەی خوای گەورە چەندە گەورە بێت؟!
سەرنج لەم “ڕستە”یە بدە با بە چاوی خۆت ببینیت كە چۆن: هۆنینی وشە و سیما و ڕوخسارە پێكهێنەرەكانی، تەنانەت تەنوینەكەشی، هاوكاریی یەكتر دەكەن و بەدەم خواستی یەكەوە دەڕۆن و‏‏، هەریەكەیان لە لایەنی خۆیەوە یارمەتیی هاتنەدیی مەبەستەكە دەدات(7).
ئەمە نموونەیەكە بۆ سەرتاسەری قورئان كە لە هەموو شوێنێكیدا وردیی ئەم هۆنینەی تێدا ڕەچاو كراوە.
* * *

ئێستاش دێینە سەر وەڵامی ئەو پرسیارەی كە بزانین ئایا هیچ گوفتارێك هەیە شایانی ئەوە بێت لەگەڵ قورئانی پیرۆزدا بەراورد بكرێت؟

لە وەڵامدا دەڵێین: نەخێر..
چونكە ئێمەی مرۆڤ لە بوارەكانی ئەدەب و ڕەوانبێژی و رەخنەسازیی ئەدەبیدا بایەخ بە یەك لایەنی گوفتار دەدەین، كە پێی دەڵێین: “مەقام”. ئەوەتا زانایانی رەوانبێژی دەڵێن: (لكل مقام مقالٌ). هەروەك پێناسەی “رەوانبێژی” بەوە دەكەن كە: (مطابقة المقال لمقتضی الحال). واتە حاڵا و مەقام و بارودۆخی كەسی قسە بۆكراو داخوازی چی بێت و پێویست بە چی بكات، بەو پێ‌یە گوفتارەكەی ئاراستە بكرێت.
جا كاتێ‌ لەم ڕەهەندەوە دەڕوانین دەبینین ئەوانەی لە ئیعجازی رەوانبێژی دەدوێن زیاتر ئەم لایەنەیان ڕەچاو كردووە، بەڵام مامۆستا نوورسی دەڵێت:
بۆیە هیچ گوفتارێك شایانی ئەوە نییە لەگەڵا قورئان‏دا بەراورد بكرێت چونكە سەرچاوە و هێز و جوانیی “گوفتار” چوار دانەن:
یەكەم: قسەكەر.
دووهەم: قسەبۆ‏كراو.
سێ‌‏هەم: ئامانج.
چوارەم: مەقام.
كەواتە تەنها “مەقام” نی‏یە وەك بۆچوونی هەندێ‌ ئەدیب و ڕەخنەسازانی ئەدەب!
لەبەر ئەوە، دەبێ‌ لە هەر گوفتارێك‏دا سەیر بكرێ‌ كە: ئایا كێ‌ وتوویەتی؟.. بە كێی وتووە؟.. بۆچی وتوویەتی؟.. لە بارەی چی‏یەوە دواوە‏؟
جا مادەم “گوفتار” لەم چوار سەرچاوەیەوە هێز و جوانی بەدەست دەهێنێت، ئەوا كە بە وردی سەیری سەرچاوەكانی قورئان دەكرێت، پەی بە پلەی ڕەوانبێژی و، بەرزی و، جوانی‏یەكەی، دەبرێت و، دەردەكەوێت كە هیچ گوفتارێك شایانی بەراورد كردن نییە لەگەڵا قورئانی پیرۆزدا(8)!
چونكە “قورئان” گوفتاری خوای گەورەی بەدیهێنەر و پەروەردگاری گەردوونە، كە خوایەكە هاوتا و هاو وێنەی نییە.. كێ‌ دەتوانێ‌ گوفتارێك بهێنێت كە قسەكەر و خاوەنەكەی وەكو خوای گەورە بێت و فەرمانی لە سەرانسەری گەردوون‏دا جێ‌بەجێ‌كراو بێت، لە كاتێك‏دا كە هەر گەردوون خۆی بە هەموو ڕاستییەكانی ناوی و یەك بە یەكی گەردیلەكانیشی تەفسیری ئایەتی: [‏ڵیْسَ كَمثلِهِ شی‌ء‏‏] (الشوری:11) دەكات؟!
پاشان قسە بۆكراوی قورئان پێغەمبەری ئیسلامە – دروودی لەسەر بێت – لە پشت سەریشیەوە گرۆی ئادەمیزادە هەتا ڕۆژی دوایی. ئایا چ گوفتارێكی بەرزی جگە لە قورئان هەیە كە قسەبۆكراوی وەكو پێغەمبەری بۆ ڕەخسا بێت؟! یان چ گوفتارێك هێندەی قورئان قسەبۆكراوی ملكەچ و گوێ‌رایەڵی بۆ دەستەبەر بووە؟!
سەرنجی قورئانی پیرۆز بدە، دەبینیت وا چواردە سەدەی ڕەبەقە و ئێستا پێمان ناوەتە سەدەی پازدەهەمیشەوە، هیچ ڕۆژ و سەعاتێك نییە، بەڵكو هیچ خولەك و تەنانەت چركەیەكیش نییە كە نەخوێنرێتەوە!
چونكە وەك هەموومان دەزانین ئێستا لە سەرانسەری زەویدا موسڵمان هەیە كە قورئان دەخوێنێـت و نوێژ دەكات. خۆ گەر تەنها سوورەتی فاتیحە بە نموونە بهێنینەوە – كە سوورەتێكە لە قورئانی پیرۆز – دەزانین خولەك نییە لە شوێنێكی گۆی زەویدا نەخوێنرێت، چونكە هیچ خولەكێك تێناپەڕێت كە لە شوێنێكی گۆی زەودا نوێژ نەكرێت و بەلای كەمەوە سوورەتی فاتیحەی تێدا نەخوێنرێت. جا ئایا چ گوفتارێك ئەم جێ‌بەجێ‌بوونەی بۆ ڕەخساوە جگە لە قورئانی پیرۆز؟ چ گوفتارێك هەیە پێنج یەكی گرۆی ئادمیزاد، بە كەماڵی گوێ‌ڕایەڵییەوە، ملكەچی فەرمانەكانی بن جگە لە قورئانی پیرۆز؟ ئایا ئەم پلەوپایە بەرزە بۆ چ گوفتارێكی تر دەستەبەر بووە هەتا برواتە ئاستی بەراورد لەگەڵا قورئان‏دا و بیەوێت موعارەزەی قورئان بكات؟! فەرموو – بۆ نموونە – سەیری فەرمانەكانی قورئان بكە كە داوای نوێژ دەكات وەك ئەوەی كە دەفەرموێ‌: [‏ۆأَقیمُوا الصلاەَ] (النور: 56) دەبینی هەر ئێستا و لەم چركەیەی كە ئەم وشانە پێشكەش بە ئێوەی بەڕێز دەكەم مەگەر هەر تەنها خوا خۆی بزانێت چەند ملیۆن كەس سەری لە سوژدەدایە و ئەو فەرمانەی خوای گەورە جێ‌بەجێ‌ دەكات كە دەفەرموێ‌: [‏ۆأَقیمُوا الصلاة]؟ مەگەر هەر خۆی بزانێت چەند كەسی تر سەرقاڵی دەستنوێژ گرتنە و فەرمانێكی تری قورئان جێ‌بەجێ‌ دەكات؟.. هەروەها هەموو فەرمان و داواكارییەكانی تری قورئانی پیرۆز!
تەنانەت خوای گەورەی خاوەن گوفتاری قورئان نەك هەر لە گیاندارەكان‏دا، بەڵكو لە بێ‌گیانەكانیش‏دا گوفتار و داواكارییەكانی یەكسەری جێ‌بەجێ‌ دەبێت. سەیری ئەم فەرمانەی خوای گەورە بكە: [ێا أَرْض ابْڵعی مَا‌‌وكِ ۆێا سَمَاء أَقْلِعِی‏] یەكسەر جێ‌بەجێ‌ بوو: [ۆغیض الْما‌ء ۆقُضێ اڵاَمْرُ واسْتَۆتْ عَلی الْجُودِیِّ ۆقیڵ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظالِمینَ‏] (‏هود:44)! هەروەها سەرنجی فەرمانی ئەم ئایەتەی تر بدە: [فَقَاڵ ڵهَا ۆلِڵارْض ائْتِێا طوْعاً أَوْ كَرْهاً] ئەنجامی یەكسەریی ئەم فەرمانەش ئەوەبوو كە: [‏قَاڵتَا أَتَیْنَا طائِعِینَ‏] (‏فصلت:11)!
دەسا فەرموو بۆ خۆت سەرنجی بەرزی و هێزی ئەم فەرمانە راستەقینە جێ‌‏بەجێ‌‏كراوانە بدە كە “هێز” و “ویست”‏یان لەخۆ‏  گرتووە‏‏.. ئایا ئەم فەرمانە جێ‌بەجێ‌كراوەی خوای گەورە لە كوێ‌ و فەرمانی كەسێكی تر لە كوێ‌ كە لافی هەر شتێك لـێ‌ بدات لە هەر شوێنێكی سەرانسەری گۆی زەویدا؟!
گرنگترین لایەن لەم دوو سەرچاوەیەدا ئەوەیە كە: گوفتار هەمیشە لە “قسەكەر”‏یەوە هێز و تین بەدەست دەهێنێت. بۆ نموونە: گەر ئەو گوفتارە “فەرمان” یان “نەهی” بێت، ئەوا “ویست” و “توانست”‏ی قسەكەر – بەپێی پلەی هێز‏و توانستەكەی – لەخۆ دەگرێت و، بە وێنەی تەزووی كارەبا بە ناویدا دەڕوات و، كاریگەریی خۆی لە دڵی قسەبۆكراودا بەجێ‌ دەهێڵێت. خۆ هەتا ئەو پەیوەندی‏یەش زیاد بكات، هێز و بەرزیی گوفتارەكەش پتر پەرە دەسێنێت و لە زیاد‏بوون‏دا دەبێت و، داواكارییەكەش جێ‌بەجێ‌ دەبێت.
* * *

سەرچاوەیەكی تری هێز و گەورەیی و جوانیی گوفتاری قورئان: “مەقام”ە، كە ڕەوانبێژی بایەخی پێ‌ دەدات و قورئانی پیرۆز دەستی هەرە باڵای تێدا هەیە. لێرەدا و لە نێوان هەموو جۆرە جیاجیاكانی مەقام‏دا تەنها نموونەیەك بۆ یەك مەقام دەهێنینەوە كە مەقامی “ئیپبات”ە، واتە چەسپاندنی بیر و بۆچوونێك.. یان عەقیدە و باوەڕێك.
قورئان لەمەقامی “ئیپبات”دا پلەیەكی هێندە باڵای هەیە كە ئاستی هیچ گوفتارێكی تری پێ‌ ناگاتەوە. وەك لەم نموونەیەوە دەردەكەوێت:
كەسێكی لەخۆبایی هاتە خزمەتی پێغەمبەر – دروودی لەسەر بێت – و ئێسكێكی پرتووكاوی بە دەستەوە گرتبوو كە زیاتر بە پەنجەكانی پرتووكاندی و، وتی:[‏مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ ۆهِێ رَمیمٌ‏]؟ (‏یس: 78) قورئانی پیرۆزیش وەڵامێكی دەمكوتكەری دایەوە و فەرمووی: [‏قُلْ یُحْییها الّذی اَنْشَأها اَوَّڵ مَرَّەٍ ۆهُۆ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلیمٌ‏]!! (‏یس: 79).
بۆ ڕوونكردنەوەی بەرزیی مەقامی “ئیپبات” لەم ئایەتە پیرۆزەدا، دەڵێین:
(پێشەوایەكی سەربازیی مەزن دەتوانێت سوپایەكی گەورە لە ماوەیەكی كەمدا پێك‏‏بهێنێت. جا ئەگەر كەسێك بڵێت: “ئەم پێشەوایە تەنها بە فووپیاكردنێكی بووقی سەربازی دەتوانێت یەك بە یەكی ئەو تابوورە سوپایە كۆ بكاتەوە كە بۆ حەوانەوە بڵاوبوونەتەوە‏‏‏ و‏‏، یەكسەری‏‏ و بە ڕێك‏وپێكی لە شوێنی خۆیان‏دا ئامادەیان بكات”، ئنجا كەسێكی تر لە وەڵامی كەسی یەكەم‏دا بڵێت: (نەخێر.. باوەڕ ناكەم) ئایا ئینكاری و ملنەدانی كەسی دووهەم چەندە لە ژیری‏یەوە دوور دەبێت!
بە هەمان جۆر خوای گەورەش – ولله المثل اڵاعلی – كە جەستەی سەرجەمی “زیندەوەران” لە نەبوونەوە و، بە وێنەی سەربازەكانی سوپایەكی گەورە و، بەوپەڕی ڕێك‏وپێكی و دانایی بەدی‏دەهێنێت و، گەردیلەكان و لایەنە ناسكەكانی جەستەی یەك‏بەیەكیشیان بە فەرمانی “كن فیكون” لە هەموو سەدە و بەهارێك و لە ڕووی سەرانسەری زەوی‏ و لە بەرچاوی خۆمان‏دا كۆ دەكاتەوە و دەیانپارێزێت و، سەدان هەزار جۆری زیندەوەرانی تری وەك ئەمانە بەدی‏دەهێنێت.. ئایا ئەو خاوەن توانستە زانایەی كە هەموو ئەم كارانە ئەنجام دەدات، كۆكردنەوەی گەردیلە بنەڕەتی و یەكترناسەكانی لە ژێر ڕێسای جەستەدا و بە وێنەی سەربازەكانی سوپایەكی ڕێك‏وپێك‏‏، بەلاوە گران دەبێت؟ بێ‌‏گومان بەدوور زانینی ئەم كارە لەو زانا خاوەن توانستەوە، كارێكە لە چوارچێوەی بیركردنەوەی مرۆڤانی خاوەن ژیری و كەسانی هۆشمەندەوە تا بڵێیت دوورە)(9)!
بەڵێ‌، گرنگترین و بەهێزترین بەڵگە لەسەر دروستبوونەوەی دووهەم: دروستبوونی یەكەم جارە. خۆ مادەم هەر تەنها بەدیهێنەری یەكەم جارە دووهەم جاریش هەمان كردار ئەنجام دەداتەوە و، بەڵگەكانی لەمەڕ زانست و توانست و لێهاتنی بەدێهێنەری یەكەم جاریش هەر لەم دنیایە و لە پێش چاوی خۆمان دا دەبینین، ئەوا هیچ گومانێك سەبارەت بە درووستبوونەوەی دووهەم جار لە دڵی مرۆڤی ژیر و هۆشمەنددا نامێنێت.
* * *

بۆ “ئامانج”یش – كە چوارەم سەرچاوەی هێز و جوانیی گوفتارە – نموونەیەك دەهێنینەوە لە نێوان گەلـێ‌ نموونەدا كە ئەم زانایە بۆ ئەم سەرچاوەیە دەیهێنێتەوە، تاكو جیاوازی وبەرزیی ئامانجەكانی قورئانمان لەچاو ئامانجی هەر بەرهەمێكی تردا بۆ دەربكەوێت و، بزانین لەم ڕووەشەوە هیچ گوفتارێكی تر لەگەڵا‏ قورئان‏دا بەراورد ناكرێت:
(فەرمانڕەوایەكی ناودار ویستی قورئانی پیرۆز بە شێوەیەك بنووسێتەوە كە شایانی پیرۆزیی واتا بەرزەكانی بێت و، لەگەڵا ئیعجازە ناوازەكەیدا، كە لە وشەكانیدا هەیە، گونجاو بێت. كەواتە ویستی بەرگێكی قەشەنگی بێ‌وێنەی وا بكاتە بەر قورئان كە لەگەڵ ئیعجازەكەیدا بگونجێ‌.
ئەم فەرمانڕەوا هونەرمەند و نیگاركێشە لێهاتووە، بۆ ئەم مەبەستە، قورئانی پیرۆزی بە نووسینێكی تابڵێی سەرسووڕهێنەر نووسییەوە و، لە هەموو جۆرە گەوهەرە بەنرخەكان و بەردە گرانبەهاكانی تێدا بەكارهێنا، تاكو بەمە ئاماژە بۆ جۆراوجۆریی ڕاستییە بەرزەكانی قورئان بكات.. ئەوەبوو هەندێ‌ لە پیتە بەرجەستەكانی ئەو قورئانەی بە: ئەڵماس و زمڕووت و، هەندێكی تری بە: مرواری و مەرجان و، بەشێكی تری بە: گەوهەر و یاقووت و، جۆرێكی تری بە: زێڕ و زیو نووسییەوە. تا وای لـێ‌هات هەر كەس دەیبینی سەری سووڕ دەما و بە سەرسامییەوە بۆی دەڕوانی، چونكە دەیزانی ئەم جوانییە سەرنج‏ڕاكێشە، جوانیی ناوەرۆكەكانی دەردەبڕێت كە لەوپەڕی تام و چێژ و درەخشانیدایە.
پاشان ئەم فەرمانڕەوا گەورەیە، ئەو قورئانەی ناوازەیەی خستە بەردەست فەیلەسووفێكی مادییی بیانی و، زانایەكی موسڵمان و شارەزای قورئان. ئنجا فەرمانی پێ‌دان كە:
“هەریەكەتان لە بارەی دانستی ئەم قورئانەوە كتێبێك بنووسێت”. ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە ئەمە تاقیكردنەوەیە و، لە ئەنجام‏دا خەڵاتی بەرهەمە باشەكەیان دەكات.
فەیلەسووفە بیانییە ماددییەكە كتێبێكی نووسی و، زانا موسڵمانەكەش كتێبێك..
كتێبی فەیلەسووفە كە تەنها باسی نەخش و نیگار و جوانیی پیتەكان و، پەیوەندییان بە یەكترەوە و، بارودۆخ و، تایبەتكاری و سیفەتی هەریەكەیانی دەكرد. ئیتر لە كتێبەكەیدا بە هیچ جۆرێ‌ خۆی لە قەرەی واتاكانی ئەو قورئانە گەورەیە نەدابوو. چونكە دانەرەكەی هیچ شتێكی لە بارەی واتاكەیەوە نەدەزانی، تەنانەت هەر نەشیدەزانی كە ئەو قورئانە بەرجەستە و ناوازەیە كتێبێكی گەورەی ئەوتۆیە كە پیتەكانی واتا بەرزەكانی ڕادەگەیەنن. بەڵكو هەموو ڕوانینێكی خۆی بە چڕی ئاراستەی جوانییە ناوازە و بێ‌وێنەی پیتەكان كردبوو. لەگەڵا ئەمەش‏دا، ئەم دانەرە: ئەندازیارێكی لێهاتوو و، وێنەكێشێكی هونەرمەند و، كیمیاگەرێكی لێزان و، زەڕەنگەرێكی ئازا بوو، كتێبەكەشی بەپێی ئەو هونەر و زانستانە دانابوو كە شارەزایی تەواوی تیایان‏دا هەبوو.
بەڵام زانا موسڵمانەكە، هەركە چاوی بەو نووسینە جوان و ناوازەیە كەوت، یەكسەر زانیی ئەوە قورئانی پیرۆزی پڕ لە گەنجینەی دانستە. ئیتر گوێی بە زرق و برق و جوانییە ڕواڵەتییەكەی نەدا و بە هیچ جۆرێك خۆی بە نەخش و نیگاری پیتە جوانەكانیەوە سەرقاڵا نەكرد. بەڵكو ئەم زانا موسڵمانەی كە تامەزرۆی “ڕاستی”یە، یەكسەر ڕووی كردە ئەو شتانەی كە بە ملیۆنان جاریش بەرزتر و بەنرختر و بەسوودتر و جوانترن لەوەی كە فەیلەسووفەكە خۆی پێیانەوە سەرقاڵا كردبوو. ئەوەبوو بە وردی كەوتە لێكۆڵینەوەی ئەو “ڕاستی” و، نهێنییە بەرز و ورد و بێ‌وێنە و ڕەنگینانەی كە لە دووتوێی ئەو نەخش و نیگارە جوانانەدان. بەم جۆرە تەفسیرێكی بەنرخی بۆ ئەم قورئانە خاوەن دانایی و پیرۆزە، نووسی.
ئنجا هەریەك لەم دوانە نووسینەكەی خۆی خستە بەردەست فەرمانڕەوا گەورەكە.
فەرمانڕەواش كە دانراوی فەیلەسووفە بیانییەكەی وەرگرت و بە وردی سەرنجی دا، بینیی: تەنانەت یەك دانە حیكمەتی ڕاستەقینەی لە بارەوە نەنووسیوە! هەرچەندەش درێغیی نەكردووە و چیی لە توانادا بووە بەكاری هێناوە، چونكە هیچ كام لە واتاكانی ئەو قورئانە تێ‌نەگەیشتووە. جا لەبەر ئەوەی ئەو فەیلەسووفە پێی وابوو كە ئەو قورئانە تەنها بریتییە لەو نەخش و نیگارە جوان و بێ‌وێنانە و، بایەخی بە واتا بەرزەكانی نەدا، كە مەبەست و ئامانجی فەرمانڕەواكەیە، ئەوا بەم كارەی دەری بڕی كە  ڕێزی ڕاستەقینە و شیاوی لەو قورئانە نەناوە و لە ڕاستیدا مافی خۆی نەداوەتێ‌. لەبەر ئەوە، فەرمانڕەوا داناكە دانراوی ئەو فەیلەسووفەی پەسەندی نەكرد.
پاشان دانراوی زانا موسڵمانە لێكۆڵەر و وردەكارەكەی هەڵگرت، بینیی تەفسیرێكی تابڵێی بەرز و بەنرخە. لەبەر ئەوە پیرۆزبایی لـێ‌ كرد و ڕێزی لە كارەكەی نا و، وتی:
دانایی ڕاستەقینە ئەمەیە و، لە ڕاستیدا ناوی: “دانا” و “زانا” دەبێ‌ تەنها لە خاوەنی ئەم كتێبە بنرێت، نەك ئەوی تر. چونكە ئەوی تر تەنها هونەرمەندێكی لێزانە و، لە دەرەوەی بازنەی ئەو شتانەی دەیانزانێت هەرچی بڵێت، لە سنووری خۆی دەردەچێت.
لە پاش ئەمە، فەرمانڕەوا پاداشتی باشی زاناكەی دایەوە و، فەرمانی دەركرد كە لە بەرامبەر هەر پیتێكی ئەو كتێبەی دایناوە “دە” لیرەی زێڕینی خەڵات بكرێت)(10).

بەڕێزان!
بێ‌ گومان سەرنجی لایەنە جۆراوجۆرەكانی ئەم چیرۆكەتان دا، وا ئێستا فەرموون ڕووی ڕاستەقینەی پشتی چیرۆكەكە بینن:
مەبەست لەو فەرمانڕەوا گەورە و بە سام و شكۆیە: فەرمانڕەوای ئەزەل و ئەبەدە كە خوای گەورەیە..
مەبەست لەو قورئانە جوان و بەرجەستە و ڕازاوەیەش: ئەم گەردوونە ناوازەیەی پێش‏چاومانە، كە ئەویش قورئانێكی تری بەرجەستەیە و ئیعجازی تێدایە و كەس ناتوانێت لاسایی بكاتەوە. ئەوتا خوای گەورە لەم ڕووەشە تەحەددای لەخۆبایییانی گرۆی ئادەمیزاد دەكات و دەفەرموێ‌: [هذا خلق الله فأرونی ماذا خلق الذین من دونه]؟! (لقمان: 11).
ئەو دوو كەسەش: بیانییەكەیان فەلسەفەی ماددی و دانایانی ئەو ڕێگایەیە، ئەوی تریشیان قورئان و قوتابییانی قورئانە..
بەڵێ‌، قورئانی پیرۆز (واتە ئەو قورئانەی كە دەخوێندرێتەوە و لە لایەن خوای گەورەوە بە وەحی بۆ پێغەمبەری سەرورەمان – دروودی لەسەر بێت – ڕەوانە كراوە) بەرزترین و گەورەترین تەفسیر و ڕەوانترین و ڕوونترین ڕاڤە و شی كەرەوەی ئەم گەردوونە بێ‌وێنەیەیە، كە ئەویش (واتە گەردوون) خۆی لە خۆی‏دا قورئانێكی تری بەرجەستە و (بینراو)ە.
بەڵێ‌، تەنها ئەو قورئانە پر لە دانستەیە كە گرۆی ئادەمیزاد بۆ ئەو ئایەتە گەردوونییانە ڕێنمایی دەكات كە قەڵەمی توانستی خوای گەورە لەسەر لاپەڕەكانی گەردوونی فراوان و لەسەر پەڕەی كات و سەردەمەكان‏دا نووسیونی.. هەر تەنها قورئانە كە لەو گۆشەیەوە تەماشای بوونەوەران دەكات كە دەریدەخات هەموویەكێك لەم بوونەوەرانە بەڵگەن لەسەر بەدیهێنەری مەزنی خۆیان و، پیتێكی بەرجەستەن و  بە زمانی حاڵیان “بوون” و سەرجەم “سیفەتەكانی” تری نووسەرەكەیان دەچەسپێنن.
بەم جۆرە قورئانی پیرۆز، جوانیی ڕاستەقینەی بوونەوەران دەردەخات.
بەڵام ئەوەی پێی دەڵێن “: فەلسەفەی ماددی، ئەوا لە سەرنجدانی ئارایشتكاریی پیتەكانی بوونەوەراندا نوقم بووە و، هێندە لە بەردەم پەیوەندییەكانی نێوان ئەم پیتانەدا سەرسام ماوە كە ئاگای لە ناوەرۆك نەماوە و لێیان دوور كەوتووەتەوە! چونكە كاتێ‌ كە دەبوو سەیری بوونەوەرانی وا بكردایە كە هەریەكەیان پیتێكی بەرجەستەن و بەڵگەن لەسەر نووسەرەكەیان، كەچی بەو ڕوانینە سەیری كردن كەهەریەكە لە بوونەوەران خاوەنی واتایەكی دابڕاوە لەبەدیهێنەرەكەیان. بەم تێڕوانینەش جوانیی ڕاستەقینە لەو بونەوەرانە دادەماڵێت كەباسیان دەكات.
واتە: فەلسەفەی مرۆڤ تا دەگاتە سەر ئەو خاڵەی نووسەری ئەو پیتانە دەستنیشان بكات توانیی هەنگاوی مەنتیقی لە ناساندنی “رواڵەت”ی بوونەوران‏دا بنێت و، تایبەتكارییەكانیان ڕوون بكاتەوە، بەڵام كاتێ‌ گەیشتە سەر ئەو خاڵەی كە ئایا نووسەری ئەو پیتانە كێ‌یە؟ مەبەستی چییە؟ چ واتایەك لەو نووسینەدا هەیە؟ لەم خاڵەدا مەنتیق و ژیریی خستە لاوە و پڕكێشیی ئەوەی نەكرد دان بە ڕاستیدا بنێت!!
بەڵام قورئان توانیی ئەو هەنگاوە بنێت و واتای نووسراوەكان بخوێنێتەوە و نووسەرەكەیان بە خوێنەرانی بناسێنێت.
ئەمەش لە ڕاستیدا ڕوویەكی تری ئیعجاز و سەبباقییەتی قورئان دەردەخات و دەستەوسانیی مرۆڤ دەچەسپێنێت لەو بورارانەدا كە لە توانای خۆی بەدەرن.
لە كۆتاییدا هیوادارم ئەم چەند وشەیەی پێشكەشم كردن مایەی سوودی بەڕێزتان و ڕەزامەندیی خوای گەورە بێت و، هەر لەو خوایەش دەپارێمەوە كە:
بمانكات بە خزمەتگوزاری قورئان و، لە قورئان بەهرەمەندمان بفەرموێت و، ژیان و مردن و زیندووبوونەوەمان لە سایەی قورئان‏دا پێ‌ ببەخشێت و، لە ژێر ئاڵای پێغەمبەردا – دروودی لەسەر بێت – حەشر بكرێین.

 

پەراوێزەكان:
(1) مصطفی صادق الرافعی: إعجاز القران والبلاغە النبویە. ص 157 المنشور فی الجز‌و الثانی من تأریخ ا‌دابه. نشر دار الكتاب العربی، بیروت_لبنان، الطبعە الثانیە.
(2)  سەرچاوەی پێشوو ص 172، هەروەها ل 11 پەیامی (موعجیزاتی قورئانی) نووسینی بدیع الزمان سەعیدی نوورسی، وەرگێڕانی ئێمە. چاپی یەكەم. ساڵی 2002
(3) ل 136پەیامی (موعجیزاتی ئەحمەدی) نووسینی بدیع الزمان سەعیدی نوورسی، وەرگێڕانی ئێمە. چاپی پوختەكراوی دووهەم. ساڵی 2002
(4) بۆ درێژەی ئەم زانیارییانە بڕوانە: (إعجاز القرا‌ن)ی “الرافعی” ل 172-187.
(5) بڕوانە: (موعجیزاتی قورئانی)ی “نوورسی” ل 12.
(6) ئەم پوختە زانیارییانە لە: (إعجاز القرا‌ن)ی “الرافعی” ل 150-155 وەرگیراوە.
(7) بڕوانە: (موعجیزاتی قورئانی)ی “نوورسی” ل 13-14
(8) بڕوانە سەرچاوەی پێشوو ل 97-100
(9) بڕوانە: سەرچاوەی پێشوو ل 31
(10) بڕوانە: سەرچاوەی پێشوو ل 181- 184.

ئەم بابەتە لە گۆڤاری هەیڤ ژمارە (1) دا بڵاوكراوەتەوە