وه‌رگێڕانی به ده‌ستكارییه‌وه: نه‌رمین عومه‌ر
قورئانی پیرۆز په‌رتووكی بیروباوه‌ڕ‌و ڕێبازی ژیانه، له‌پێناو پێكهێنان‌و دروستكردنی مرۆڤی صاڵح‌و كۆمه‌ڵێكی باش له‌سه‌ر ڕێبازی باوه‌ڕبوون به‌خودا‌و ڕۆژی دوایی‌و كۆڵه‌كه‌كانی دیكه‌ی باوه‌ڕ، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
(إنَّ هذا القُرْان يَهدِي للتي هِي أقوم ويُبشرُ الْمُؤمنينَ الذينَ يَعْمَلون الصَّالِحَاتِ إنَّ لهم آجْراً كبيراً) الإسراء /9.
له قورئانی پیرۆزدا زۆر ئایه‌ت هه‌ن، كه ئاماژه‌ی زانستیی جۆربه‌جۆریان له‌بواری جۆربه‌جۆردا تێدایه، لهم ڕوانگه‌یه‌شه‌وه، هاتنی چیرۆكی هاوڕێیانی ئه‌شكه‌وت له قورئانی پیرۆزدا له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م ئامانجانه‌ی هه‌یه:
یه‌كه‌م: ڕوونكردنه‌وه‌ی باوه‌ڕی یه‌كتاپه‌رستیی(الربوبیه‌و الالوهیه)به‌وته‌ی خوای گه‌وره له‌سه‌ر زمانی لاوه باوه‌ڕداره‌كانه‌وه:
(وَرَبطْنَا عَلى قُلوبِهمْ إذْ قَامُوا فَقَالوا ربُّنا رَبُّ السَّموات والأرض لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونهِ إلهاً لقَدْ قلنا إذاً شَطَطاً)الكهف /14
((ئێمه دڵه‌كانیانمان دامه‌زراوكرد‌و ترسمان تێدانه‌هێشت، كاتێك هه‌ستان‌و وتیان:په‌روه‌ردگاری ئێمه په‌روه‌ردگاری ئاسمانه‌كان‌و زه‌وییه، هه‌رگیز هانا‌و هاوار بۆ هیچ خوایه‌كی تر نابه‌ین جگه له ئه‌و، ئه‌گه‌ر له‌و ڕِاستییه لابده‌ین، سوێند به‌خوا ئه‌وه بێگومان ئێمه له‌وكاته‌دا قسه‌ی نابه‌جێ‌و نادروستمان كردووه)).
دووه‌م: خسته‌ڕوو‌و به‌ڵگه‌هێنانه‌وه بۆ باوه‌ڕی زیندووبوونه‌وه‌‌و لێپرسینه‌وه‌‌و حه‌شر‌و باوه‌ڕهێنان به‌ڕۆژی دوایی، له وته‌ی خوای گه‌وره‌دا: (وكّذلكَ أعثرنا عَليْهِمْ لِيَعْلمُوا أنَّ وَعْدَ اللهِ حقٌّ وأنَّ السَّاعة لارَيْبَ فيها )الكهف/21
(( ئا به‌و شێوه‌یه‌ش خه‌ڵكیمان ڕێنموویی كرد، تا بیاندۆزنه‌وه‌‌و بزانن‌و دڵنیابن، كه به‌ڕاستی به‌ڵێنی خوا له زیندووكردنه‌وه‌ی مردووه‌كاندا هه‌ق‌و ڕاستییه‌‌و بێگومان ڕاستیی هه‌ردێت‌و هیچ گومانی تێدانییه))
به‌ڵام ئاماژه زانستیی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌و … هتد كه له چێوه‌ی ئه‌م چیرۆكه‌دا هاتوون، له به‌رده‌م ئه‌و دوو ڕاستییه‌ی پێشه‌وه‌دا له پله‌ی دووه‌مدان، ئێمه لهم لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا گرنگترین ئاماژه پزیشكییه‌كانی ئه‌م چیرۆكه ده‌خه‌ینه‌ڕوو، كه ئه‌مه‌ش خستنه‌ڕووی لایه‌نی ئیعجاز‌و پێشده‌ستیی زانستیی قورئانی پیرۆزه له‌ئێستای سه‌رده‌می زانست‌و زانیاریدا، كه لهم سه‌رده‌مه‌دا زۆر له ڕاستیی‌و یاسا گه‌ردوونییه‌كان دۆزراونه‌ته‌وه‌‌و زۆر له ئاماژه قورئانییه‌كانمان بۆ شیده‌كه‌نه‌وه.
گرنگترین ئاماژه پزیشكییه‌كانی چیرۆكه‌كه:
بۆئه‌وه‌ی هاوڕێیانی ئه‌شكه‌وت به شێوه‌یه‌كی ئارام‌و ته‌ندروست ئه‌و ماوه دوور‌ودرێژه بخه‌ون، به‌بێ ئه‌وه‌ی تووشی زیان‌و ئازار ببن، هه‌تا ئه‌م شوێنه بۆ ژیانیان گه‌نجاو بێن، خوای گه‌وره ئه‌م هۆكارانه‌ی خواره‌وه‌ی بۆ ده‌سته‌به‌ركردبوون:
یه‌كه‌م: له‌كارخستنی هه‌ستی بیستن: له كاتێكدا ده‌نگی ده‌ره‌وه كه‌سی نووستوو به‌ئاگادێنێت، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (فضربنا على آذانهم في الكهف سنين عددا)الكهف/11. .
(( په‌رده‌مان هێنا به‌سه‌ر گوێیاندا، تا به‌ئارامیی چه‌نده‌ها ساڵ له ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا به خه‌وتوویی بمیننه‌وه)).
لێره‌دا به‌واتای له‌كارخستن‌و ڕێگرتنه، یان هه‌ستی بیستنیانمان، به‌شێوه‌یه‌كی كاتیی له‌كارخستووه، كه ئه‌م هه‌سته له‌ناو گوێچكه‌دایه‌‌و به ده‌ماری هه‌شته‌می كه‌لله‌ییه‌وه به‌نده.هه‌روه‌ها هه‌ستی بیستن له گوێدا تاكه هه‌سته، كه له هه‌موو بارودۆخێكدا به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام كارده‌كات‌و مرۆڤ به ده‌وروبه‌ری ده‌ره‌وه‌یه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه.
دووه‌م: له‌كارخستنی ئه‌ندامی چالاككه‌ری تۆڕیی (تعطيل الجهاز المنشط الشبكي) كه له مێشكدایه‌‌و ئه‌میش به ده‌ماری كه‌له‌یی هه‌شته‌مه‌وه به‌ستراوه‌ته‌وه (به‌شی هاوسه‌نگیی)، كه ئه‌م ده‌ماره، واته ده‌ماری كه‌له‌یی هه‌شته‌م دوو به‌شی هه‌یه: یه‌كه‌میان له بیستن به‌رپرسه‌‌و دووه‌میان له هاوسه‌نگیی جه‌سته له ناوه‌وه‌‌و ده‌ره‌وه، بۆیه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
(فضربنا على آذانهم)و نه‌یفه‌رمووه (فضربنا على سمعهم ). واته له‌كارخستنه‌كه بۆ هه‌ردوو به‌شه‌كه‌یه پێكه‌وه، ئه‌م ئامێره گرنگه به‌هه‌مان شێوه به‌رپرسه له به‌ئاگاهێنانه‌وه‌‌و چالاككردنی كرده‌ی ئامێره جۆر به‌جۆره‌كانی جه‌سته‌‌و هه‌ستكردن به سه‌رجه‌م پاڵنه‌رو كارتێكه‌ره ده‌ره‌كییه‌كان. له حاڵه‌تی له‌كارخستنی، یان سڕكردنیدا مرۆڤ ده‌چێته خه‌وێكی قوڵه‌وه‌‌و سه‌رجه‌م زینده‌چالاكییه‌كانی كه‌مده‌بنه‌‌وه‌‌و پله‌ی گه‌رمیی له‌شی داده‌به‌زێت، هه‌روه‌ك له حاڵه‌تی سره‌وتن‌و دابڕان له دنیای ده‌ره‌وه، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (ۆجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتاً ) النبأ/8 ، (( ئایا خه‌وتنمان بۆ نه‌كردوون به‌هۆی سره‌وتن))،
( السبات) واتای خه‌و‌و پشوودان‌و سره‌وتنه، له‌مه‌شه‌وه ده‌گه‌ین به‌م ئه‌نجامانه‌ی خواره‌وه:
1-پاراستنی ئامێره‌كانیان به زیندوویه‌تی‌و كاركردنیان به شێوه‌یه‌ك، كه كه‌مترین وزه به‌كاربه‌رن.
2-له‌كارخستنی ئه‌و كارتێكه‌ر‌و پاڵنه‌ره ناوه‌كییانه‌ی كه‌سی خه‌وتوو به‌هۆی ئه‌و ئامێره‌وه، كه پێشتر باسكرا به‌خه‌به‌ردێنن، ، وه‌ك هه‌ستكردن به‌ئازار‌و برسێتی‌و تینویه‌تی‌و خه‌وی ناخۆش…
سێهه‌م: پاراستنی له‌شیان به‌ساغیی له ڕووی پزیشكیی‌و ته‌ندروستییه‌وه چ له‌ناوه‌وه، چ له ده‌ره‌وه، ئه‌مه‌ش له‌ڕێی:
1-ئه‌مدیو‌و ئه‌ودیوكردنی به‌رده‌وامیان له‌كاتی خه‌ودا، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
(وَتَحْسَبُهُمْ أيقاظاً وَهُمْ رُقودٌ وَنُقلّبُهُمْ ذاتَ اليْمَين وذاتَ الشّمَالِ… )الكهف/18
(( وا ده‌زانیی به‌خه‌به‌رن، له‌كاتێكدا ڕاكشاون، ئێمه ئه‌مدیوه‌وئه‌ودیویان پێده‌كه‌ین- به‌لای ڕاست‌و به‌لای چه‌پدا هه‌ڵیانده‌گێڕینه‌وه – …))، هه‌تا زه‌وی جه‌سته‌یان نه‌خوات، ئه‌مه‌ش به دروستبوونی برین‌و مه‌ینی خوێن له‌ده‌ماره‌كانیان‌و سییه‌كانیاندا، پزیشكانی بواری دووباره به‌كارخستنه‌وه(اعادة التاهيل) بۆ ئه‌و نه‌خۆشانه‌ی تووشی له‌هۆشچوون، یان ئیفلیجیی بوون‌و ناتوانن بجوڵێن ، ڕێنمایی ده‌كه‌ن، كه به‌رده‌وام ئه‌مدیوودیوبكرێن.
2-له‌شیان‌و ناو ئه‌شكه‌وته‌كه، ڕووناكیی خۆریان به‌رده‌كه‌وت، به شێوه‌یه‌كی یه‌كسان‌و هاوسه‌نگ، له سه‌ره‌تا‌و كۆتایی ڕۆژدا، ئه‌مه‌ش بۆ پاراستنیان‌و ڕێگرتن له ڕوودانی شێ‌و كه‌ڕوو له‌ناو ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا، له كاتێكدا كه تاریك بوو، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
(وَتَرَى الشَّمس إذا طَلَعتْ تَزاورُ عن كهْفِهمَ ذاتَ الْيَمين وإذا غرَبتْ تَفْرضُهُمْ ذاتَ الشِّمال) الكهف/17
((كاتێك كه خۆرهه‌ڵدێت، تیشكه‌كه‌ی ده‌بینیت له‌لای ڕاستی ئه‌شكه‌وته‌كه ده‌دات‌و تێپه‌ڕده‌بێت، كاتێكیش كه ئاواده‌بێت له‌لای چه‌پی ئه‌شكه‌وته‌كه ده‌دات‌و تیشكه‌كه‌یان به‌سه‌ردا تێپه‌ڕده‌بێت…))
هه‌روه‌ك له‌ڕووی پزیشكییه‌وه ئاشكرایه، خۆر بۆ پاكژكردنه‌وه، هه‌روه‌ها بۆ به‌هێزكردنی ماسولكه‌‌و شانه‌كان زۆر پێویسته، ئه‌مه‌ش به پێكهێنانی ڤیتامین(D) له ڕێی پێسته‌وه، جگه له چه‌ندین سوودی دیكه.
3- بوونی ده‌لاقه‌یه‌ك له بنمیچی ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا: ئه‌م ده‌لاقه‌یه ناوه‌وه‌ی ئه‌شكه‌وته‌كه‌ی به ده‌ره‌وه ده‌به‌سته‌وه، كه یارمه‌تیی ئه‌شكه‌وته‌كه‌ی ده‌دا، كه ئاووهه‌وایه‌كی نموونه‌یی هه‌بێت، له ڕووی هه‌واگۆڕكێ‌و ڕووناكییه‌وه، ئه‌مه‌ش له ڕێی ئه‌م ده‌لاقه‌یه‌وه‌‌و هه‌وره‌ها ئه‌و بۆشاییه‌فراوانه‌ی ناو ئه‌شكه‌وته‌كه، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
(وَهُمْ في فَجْوَةٍ مِنْهُ ذلِكَ مِنْ آياتِ اللهِ مَنْ يَهْدِ اللهُ فهُوَ الْمُهتْدى وَمَنْ يُضْلِلْ فلَنْ تَجِدْ لَهُ ولياَ مُرْشداً ) الكهف /17.
(( ئه‌و لاوانه له‌بۆشایی فراوانی ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا ڕاكشابوون، ئه‌مه هه‌مووی به‌ڵگه‌‌و نیشانه‌یه‌كه له به‌ڵگه‌‌و نیشانه‌كانی خوای گه‌وره، ئه‌و كه‌سه‌ی خوا هیدایه‌تی بدات، هه‌ر ئه‌وهیدایه‌تدراوه‌‌و ڕێنموویی وه‌رگرتووه، ئه‌وه‌ش خوا گومڕای بكات، ئه‌وه هه‌رگیز كه‌سێكی ده‌ستناكه‌وێت پشتیوانیی بكات‌و ڕێنموویی بكات))
چواره‌م:پاراستنی ده‌ره‌كیی به‌و ترسه‌ی لێیاوه‌نه‌وه ده‌رده‌كه‌وت:خوای گه‌وره خستبوونیه بارێكی نامۆوه، كه خه‌ڵك پێی ئاشنانه‌بوون، نه مردووبوون، نه زیندوو ( كه سه‌یریان ده‌كردن، وه‌ك ئه‌وه‌بوو به‌خه‌به‌ربن، ئه‌مدیوه‌‌ودیوده‌كه‌ن، به‌ڵام خه‌به‌ریاننابێته‌وه) به‌شێوه‌یه‌ك هه‌ركه‌سێك سه‌یریده‌كردن له دیمه‌نیان ڕایده‌كرد، هه‌روه‌ها بوونی سه‌گه‌كه‌یان لای ده‌رگای ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا ڕۆڵی هه‌بوو له پاراستنیاندا:
(وَكلْبُهُمْ باسِط ذِراعِيْهِ بالْوَصيدِ لَوْ اطَّلعْتَ عَلْيَهمْ لَوَلَيتَ مِنْهُمْ فِراراً وَلمُلِئْتَ مِنْهُمً رُعْباَ) الكهف / 18..
((سه‌گه‌كه‌شیان چه‌مۆڵه‌ی داداوه له‌به‌رده‌م كه‌له‌به‌ری ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا، ئه‌گه‌ر تۆ(ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر-صلی الله علیه‌وسلم- ) سه‌رێكت بكێشایه بۆ ئه‌شكه‌وته‌كه‌‌و دیمه‌نیانت ببینیایه، ئه‌وه به‌په‌له هه‌ڵده‌هاتیت‌و ترسێكی زۆر له‌دیمه‌نیان ده‌چووه دڵته‌وه))، ئه‌مه جگه‌له له‌كارخستنی هه‌ستی بیستنیاندا وه‌ك له پێشه‌وه باسكرا، وه‌ك پارێزه‌رێك له ده‌نگه‌كانی ده‌ره‌وه.
پێنجه‌م: پاراستنی خوایی بۆ چاوه‌كانیان، وه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (وتحسبهم أيقاظا وهم رقود)الكهف /18
ئه‌م ئایه‌ته ئاماژه‌ی زانستیی زۆر وردی تێدایه، كه له‌ڕووی پزیشكییه‌وه سه‌لمێنراون:
1-چاو له حاڵه‌تی كراوه‌یی به‌رده‌وامدا‌و به‌هۆی چه‌ند هۆكارێكی نه‌خۆشییه‌وه، تووشی كارتێكه‌ره ده‌ره‌كییه‌كان ده‌بێت‌و میكرۆب‌و ته‌نی نامۆ ده‌چنه ناویه‌وه، كه ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی هه‌وكردنی گلێنه‌كانی چاو‌و تاریكبوونی(corneal opacity) دواتریش ڕه‌نگه ببێته هۆی كوێربوون.
2-چاو له حاڵه‌تێكدا به‌رده‌وام داخراوبێت، ئه‌مه ده‌بێته هۆی پووكانه‌وه‌ی (ضمور)ده‌ماری چاو، ئه‌مه‌ش به‌هۆی نه‌گه‌شتنی ڕووناكیی به‌چاو، كه وا له‌چاو ده‌كات نه‌توانێت به ئه‌ركی خۆی هه‌ڵسێت، هه‌وره‌ك له‌زانستی فه‌سله‌جه‌دا زانراوه، كه هه‌ر ئه‌ندامێك له ئه‌ندامه‌كانی له‌ش، ئه‌گه‌ر ئه‌و هۆكارانه‌ی بۆ ده‌سته‌به‌رنه‌كران، كه هاوكاریی ده‌كه‌ن بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌ركه‌كانی، ئه‌وا ئه‌و ئه‌ندامه‌ی له‌ش ورده ورده به‌ره‌و پووكانه‌وه‌‌ومردن ده‌چێت، به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌مه، ئه‌و كه‌سانه‌ن كه ماوه‌یه‌كی دورودرێژ له به‌ندیخانه‌ی تاریكدا ده‌مێننه‌وه، ئه‌مه‌ش تووشی كوێرییان ده‌كات.
له حاڵه‌تی ئاساییدا (به‌ئاگایی)، پێڵوه‌كانی چاو به‌شێوه‌یه‌كی خۆنه‌ویست ده‌جوڵێن، ده‌كرێنه‌وه‌‌و داده‌خرێن، گلانده فرمێسكییه‌كانیش به ده‌ركردنی شله‌یه‌كی پاكژ هاوكارییان ده‌كه‌ن‌و چاو له‌كارتێكه‌ره ده‌ره‌كییه زیانبه‌خشه‌كان ده‌پارێزن، ئه‌م پرۆسه ئاڵۆزه سه‌لامه‌تیی چاو ده‌پارێزێت، خوای گه‌وره وه‌ك چۆن له‌ش‌و پێستیانی به‌هۆی ئه‌مدیوه‌ودیوكردنیان‌و به‌ركه‌وتنی تیشكی خۆره‌وه له فه‌وتان پاراست، هه‌ر ئه‌و خوایه‌ش چاوه‌كانی به‌م ڕێگه زانستییه له كوێربوون پاراستن، هه‌وره‌ك ده‌فه‌رموێت: (وتحسبهم أيقاظا وهم رقود) و نه‌یفه‌رمووه: (وتحسبهم أمواتا وهم رقود)،چونكه یه‌كێك له نیشانه‌كانی به‌ئاگایی جوڵه‌ی پێڵووه‌كانه، ڕه‌نگه نهێنی له وته‌ی خوای گه‌وره‌دا:
(لو اطلعت عليهم لوليت منهم فراراً ولملئت منهم رعبا ) الكهف/18
ئه‌م حاڵه‌ته نامۆ‌و نائاشنایه، كه نه‌مردوون‌و نه به‌ئاگان، نه خه‌وێكی ئاسایی خه‌وتوون(چونكه كه‌سی خه‌وتوو، چاو ناتروكێنێت)، ئه‌م شێوه‌یه وایكردوه، ئه‌وه‌ی سه‌یریانده‌كات له ترسدا هه‌ڵبێت‌و دڵی پڕبێت له ترس له دیمه‌نیان.
پوخته:
خوای گه‌وره هۆكاره پزیشكی‌و سروشتییه‌كانی پاراستنی بۆ ده‌سته‌به‌ركردبوون، خۆر به‌شێوه‌یه‌كی هاوسه‌نگ ده‌چووه ناو ئه‌شكه‌وته‌كه‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ی سوزێكی بۆیان هه‌بێت‌و له به‌یانی‌و ئێواره‌دا چاودێرییان بكات، هه‌وروه‌ها ئه‌مدیوه‌‌ودیوكردنی له‌شیان‌و پاراستنیان له فه‌وتان، له‌كارخستنی هه‌سته‌كانیان، تا به كارتێكه‌ره ناوه‌كیی‌و ده‌ره‌كییه‌كان كاریان تێنه‌كرێت، خوای گه‌وره وای كردبوو، كه چاوه‌كانیان بتروكێنن، تا له‌كوێریی بیانپارێزێت، ئه‌و ده‌لاقه‌یه‌ی له سه‌رووی ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا هه‌بوو، بۆ هه‌واگۆڕكێ به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام‌و هه‌روه‌ها پاراستبوونی له چوونه‌ژووره‌وه‌ی كه‌سانێك بۆ لایان‌و ئه‌و شتانه‌ی تریش، كه جگه له‌خوا كه‌س نایانزانێت‌و ڕه‌نگه زانست له داهاتوودا بیاندۆزێته‌وه.
![ئیعجازی ئایەتی [والله یعصمك من الناس]](https://haiv.org/wp-content/uploads/2017/12/Untitled-1-150x150-126x91.jpg "ئیعجازی ئایەتی [والله یعصمك من الناس]")
