ئیعجازی زانستیی لە ڕووی بنەمادۆزی و نوێگەرییەوە

ئیعجازی زانستیی لە ڕووی بنەمادۆزی و نوێگەرییەوە

تەوەری یەكەم: بنەمادۆزی ئیعجازی زانستیی لە قورئان و سوننەتدا (تأصیل الإعجاز العلمي فی القران والسنة)

د.دیاری أحمد إسماعیل/ (بە هاوكاری پەیمانگای جیهانی فیكری ئیسلامی)

الحمد لله والصلاة والسلام علی رسول الله

 دیارە ئەمە بابەتێكی كۆنی نوێیە، بەو مانایەی كە پێش چەند سەدەیەك لەمەو پێش باسی لێوە كراوە، و زانایان بوون بە دوو تاقمەوە.. هەندێكیان زۆر دژی وەستاوون، و هەندێكیانیش زیادەڕەویان تیا كردووە، و لەو بەینەشدا میانڕەوەكان قسەی خۆیان تیا كردووە.. زانایەكی وەك ئیمامی غەزالی، كە لە سەدەی شەشەمی كۆچیدا كۆچی دووایی كردووە، باسی لەو بابەتە كردووە، و یەكێك بووە لەوانەی كە بەلایانەوە وابووە هەرچی زانست و مەعریفە هەیە قورئان باسی لێوە كردووە، وەك لە كتێبی (احیا‌ء علوم الدین) و (جواهر القرا‌ن) دا باسی كردووە، و تەنانەت ئەو زانستانەی لەو سەردەمەدا باو بووە، وەك (علم الهیئة، النحو، الطب، الفلك،..) بەلای غەزالییەوە هەمووی لە قورئاندا باس كراوە.. چەند سەدەیەك دوواتر، یەكێكی وەك پێشەوا (الشاطبي)، كەلە سەدەی هەشتی كۆچیدا وەفاتی كردووە، زۆر بە توندی دژی ئەم جۆرە بۆچوونە بۆتەوە، و بەلایەوە لە قورئاندا بە هیچ شێوەیەك باسی ئەم شتانە نەكراوە.. تەنانەت شاگبی ئاماژە بەوە دەكات: كە شەریعەتی ئیسلام شەریعەتێكی نەخوێندەوارە (شریعة أمیة)، بەو واتایەی كە ئەم قورئانە بۆ كۆمەڵێكی نەخوێندەوار هاتووە، بە بەڵگەی ئەم ئایەتە (هُۆ الَّذي بَعَث فِی اڵاُمِّیِّینَ رَسُولاً مِّنْهُمْ..الجمعة:2)، هەروەها پێغەمبەر دەفەرموێت، وەك لە بوخاری و موسلیمدا هاتووە: (نحن أمة أمیة لانكتب ولانعلم الحساب..)، باسی شتێك دەكات كە ئوممەتێكی نەخوێندەوار تێی بگات، ئیتر باسی گەردوون ناسی و فیزیا و كیمیای چی دەكەن؟.. لەگەڵ پلە بەرزی ئەم كەڵە پیاوە، بەڵام بە هەڵەدا چووە، بەڵگەش كۆتایی ئایەتەكەیە كە دەفەرموێت: (..ۆیُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ ۆالْحِكْمَەَ ۆإِن كَانُوا مِن قَبْلُ ڵفِی ضڵالٍ مُّبِین).. كە ئەمە توانا و گەورەیی محمد (صلی الله علیە وسلم) دەردەخات كە پیاوێكی نەخوێندەوار توانیویەتی ئوممەتێكی نەخوێندەوار فێری ئەم قورئانە بكات.
دیارە لێرەدا مەبەستمان لە زانست: زانستی تەجرووبەكراوە، وەك كیمیا و فیزیا و گەردوون ناسی و پزیشكی و ئەندازیاری و .. ئەو زانستانەی كە لە تاقیگەدا و لە گەردووندا دەدۆزرێتەوە.. وەئیللا نەحو و بەلاغە و فیقه و تا دووایی، ئەمانەش هەر زانستن.
واتە هەر لە دێر زەمانەوە –تا ئێستاش- زانایان ڕایان جیاواز بووە، و هە ندێكیان زۆر بە توندی دژ بە گرووپەكەی تر وەستاوەتەوە، و هەندێكیان بە هەڵەدا چوون و قورئانیان بە ئاقارێكدا بردووە كە -أصلاً- قورئان بۆ ئەوە نەهاتۆتە خوارێ. وەك هەموو دەزانین قورئان كتێبی هیدایەتە، نەك كتێبی كیمیا و فیزیا..
یەكێكی تر لەو زانا كۆنانەی كەپێیان وایە قورئان هەموو شتێكی زانستی لە خۆگرتووە، پێشەوا (فخرالدین الرازی)ە ، كە لە تەفسیرەكەیدا زۆر باسی بابەتە زانسیتیەكان دەكات كە لەو زەمانەدا پێی گەیشتوون، دیارە هەندێكیان هەڵەن بە پێی زانستی ئەم سەردەمە.
لەم سەدانەی دوواییەشدا، لە سەدەی 14ی كۆچیدا، زانای وەك (طنطاوي جوهري)، كە تەفسیرێكی دوور و درێژی داناوە، تەنانەت وێنەی گیاندار و ڕووەكیشی تێ خستووە، لەوەدەچێت كتێبێكی زانستی بێت نەك تەفسیر..
هاوكات هەندێكیشیان دژی ئەو بۆچوونانە بوون، لەوانەش (محمد حسین الذهبی) و (محمود شلتوت).. هەندێ جاریش لە (فی ضلال القرا‌ن)ی (سید قطب)یشدا باس لەوانە دەكات كە تەفسیری زانستی بۆ قورئان دەكەن، كە لە مەبەستی ناردنەكەی لایان داوە، و قورئان زۆر لەوە گەورەترە تا ووردەكارییەكانی زانست باس بكات، بەڵكو قورئان ڕێنمووییەكی گشتی ئەدات بە مرۆڤەكان تا بە دووای زاستدا بڕۆن.
لە بۆچوونی ئەمانەوە ئەمە شێوەیەكە لەو ڕووخانە دەروونییەی موسڵمانان تێی كەوتوون بەرامبەر بە ڕۆژئاوا، كاتێك بەراوردی دوواكەوتووی خۆیان دەكەن بەرامبەر بە پێشكەوتنی ئەوان، بەتایبەتی لە سەدەكانی دوواییدا.. تەنانەت هەندێك، كە عەممامە بەسەر و ئەزهەریش بوون، پێیان وابووە كە چ شتێك لە ڕۆژئاواوە دێت دەبێت وەری بگرین بە شیرینیەكان و تاڵییەكانیشیەوە! تەنانەت خۆیان ناوناوە (النخبة)! پاشان، دووای هەندێك بە دەستهێنانی پێشكەوتن لە زانستدا، كۆمەڵێكی دیكە پەیدابوون، هەستان بە بەراوردكردن لە نێوان خۆیان و ڕۆژئاوادا، بۆ نموونە وتیان: ئەوان دیموكراسیان هەیە ئێمەش شورا، و شوراكەی ئێمەش باشترە.. ئەمەش هەر جۆرێكی ترە لە ڕوخانی دەروونی -وەك (د.طه جابر العلواني) ئاماژەی پێ دەكات-. پاشان كە موسڵمانان زیاتر لە بواری زانستدا پێشكەوتن، و هەندێك ئاماژەی زانستیان لە قورئاندا بەدی كرد، وتیان: زانستەكان لە قورئاندا باس كراوە، و بەڵكو قورئان دەستپێشخەری كردووە!
هەشبووە میانڕەوانە بۆ باسەكەی ڕوانیوە.. بەڵێ قورئان ئاماژەی بە زانست كردووە، بەڵام نەك هەموو وردەكاریەكان، لەوانەش (محمد طاهر بن عاشور) و، (محمد عبدە) و، (محمد رضا) و، (محمد أبو زهرة) و، (شێخ سەعیدی نوورسی)..
لەم سەدەیەی دووایشدا بەفراوانی بابەتی ئیعجازی زانستی گرنگی پێ دراوە، و دەزگای تایبەتمەندی بۆ دانراوە، وەك لە سعودیە و مصر.. بەڵكو زانایانی ناموسڵمانیش لە توێژینەوەكانیدا بەشدار كراون.
ئەم پێشەكییە بۆ ئەوەیە بزانین كە مشتومڕێكی، تا راددەیەك توند، لە ئارادایە لە نێو زانایان و بیرمەنداندا، هەندێك زۆر خۆشحاڵی خۆی دەردەبڕێت بە هەر دۆزینەوەیەك كە بگونجێ لە گەڵ دەقێكی قورئانیدا، هەندێكیش پێیان وایە نابێت قورئان ببەین بۆ سەر خوانی ڕۆژئاواییەكان بزانین چییان دەوێت تا لە قورئاندا بۆیان بدۆزینەوە! بەڵكو دەبێت هەموان بچنە سەر خوانی قورئان و بزانن ئەمری بەچییە تا جێبەجێی بكەن.
* یەكەم ڕەخنەی نەیاران ئەوەیە: وشەی (إعجاز) لە قورئان و سوننەتدا نەهاتووە؟ لە وەڵامدا: راستە، نە وشەی (إعجاز) و نە (معجزة) نەهاتووە، بەڵام بە تەعبیری تر هاتووە، وەك (الایة، واڵایات) لە 360 شوێندا لە قورئاندا هاتووە، و 12 جاریش بە (بیّنة)، و 40 جاریش بە (بیّنات)، و 2 جاریش بە (برهان) هاتووە. بۆ یەكەم جاریش وشەی (معجزة) بەكارهات لە كۆتایی سەدەی 2 و سەرەتای سەدەی 3ی كۆچیدا بووە، و كاتێكیش باسی ئیعجازێكی سوننە بكرایە بە (دلائل النبوة) ئاماژەیان بۆ كردووە.. نەهاتنی ووشەی (إعجاز) لە قورئاندا ئەوە ناگەیەنێت كە هەڵەیە یان یاساغە! چەندین شتی تر لە قورئاندا نەهاتووە و هەڵەش نییە، وەك (العقیدة)، لە كاتێكدا زانستی عەقیدە لە زانستە هەرە پیرۆزەكانە.
واتای وشەی (إعجاز):
– لە (العجز)ەوە هاتووە، واتە: بێ توانایی بەرامبەر بەوەی تەحەددات دەكات كە بیكەیت.
– (عجز) بە بنی شت دەوترێت، كە مایەی هێز و جێگیرییە.
– (أعجز فی الكلام) واتە بە بەلیغترین شێوە.
– (إعجاز) هەروەها بە مانای دەست پێشخەری دێت.
لەمانەوە بۆمان دەردەكەوێت موعجیزە: بریتییە لە كارێك لە عادەت بەدەربێت (خارق للعادة)، و نەشتوانرێت بەرپەرچ بدرێتەوە و پوچەڵ بكرێتەوە، و دەبێت تەحەددای تێدا بێت.. هەروەك چۆن سیحری ساحیرەكانی سەردەمی موسی -سەلامی خوای لەسەر- خوای گەورە بەم شێوەیە وەسفی دەكات: (..مَا جِئْتُم بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللّهَ سَیُبْطلُهُ.. یونس:81)، بەڵام عەصاكەی موسا لەگەڵ ئەوەی لە عادەت بەدەر بوو، نەشیانتوانی پوچەڵی بكەنەوە، بەڵكو ساحیرەكان سەریان دانەوان بۆ خوای موسی، چونكە خۆیان دەیانزانی سیحرەكەی ئەمان وەك ئەو شتەی موسا نیە..
لە موعجیزەكانی پێغەمبەردا (صلی اللە علیە وسلم)، جگە لە قورئان و سوننە (كە بەشێكە لە وەحی)، وەك سۆزی بنەدرەختەكە و دەرچوونی ئاو لە نێو پەنجەكانیدا..هتد، ئەمانە هیچیان تەحەددای تێدا نیە، لەگەڵ ئەوەی لە عادەت بەدەرن، بەڵكو بۆ پتەوكردنی باوەڕ بووە، بەڵام قورئان تەحەددای هەموو مرۆڤێك و جنۆكەیەك دەكات كە بتوانن تەنانەت سورەتێكیش وەك قورئان بهێننەوە. هەندێك لە زانایان، وەك (الجاحظ) پێیان وایە كە ئەم دەستەوەستانە بریتیە لە (الصرف)، واتە خوای گەورە حۆی ناهێڵت مرۆڤ شتێك بێنێت وەك قورئان، وەئیللا لەوانەبووایە لە توانایاندا ببوایە، چونكە ئەوان خاوەنی فەصاحەت وبەلاغەت بوون.. دیارە ئەمە ڕایەكی هەڵەیە، و هەر لە مێژەوە زانایان زۆر بەتوندی وەڵامیان داوەتەوە، و سەلماندوویانە كە ئەم قورئانە ئیعجازەكەی لە خودی خۆیدایە.
موعجیزەی پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) بریتیە لە قورئان، وەك خۆی دەفەرموێت: «ما من اڵانبیا‌ء نبي إلا أعطي من اڵایات ما مثله ا‌منت علیه البشر، وإنما كان الذی أتیته وحیاً أوحاه الله إلی، فأرجوا أن أكون أكثرهم تابعاً یوم القیامة» متفق علیه.. (ابن حجر العسقلانی) لە ڕاڤەی ئەم فەرموودەیەدا دەفەرموێت: موعجیزەی قورئان بەردەوامە تا ڕۆژی دووایی.. موعجیزەكەی لە زمانەوانییەكەیدایە، هەروەها لە باسكردنی شتە غەیبیەكان.. پاشان دەڵێت: هیچ سەدەیەك تێناپەڕێت، ئیللا قورئان ئەوە دەسەلمێنێت كە موعجیزەیە و تەحەددای تێدایە.. مەبەستمان لە بەڵگە هێنانەوە بە قسەی (ابن حجر) ئەوەیە: كاتێك كە باس لە بنەمادۆزی دەكرێت بۆ ئیعجازی زانستی، دەڵێین: قورئان بۆ موحەممەد (صلى الله عليه وسلم) نێردراوە، و موحەممەدیش دووایین پێغەمبەرە، و دینی موحەممەدیش تا ڕۆژی دووایی بەردەوامە، موعجیزەكەشی بەردەوامە، و نابێت تەنها بۆ ئەو سەردەمە بێت كە تێیدا هاتۆتە خوارێ. ئەگەر كاتی خۆی تەحدداكە بە لایەنی زمانەوانی بووە، ئەوا لەم سەردەمەدا كە كەم كەس هەیە لە زمانی عەرەبیدا شارەزا بێت، نەخوازەڵا لە لە بەلاغەدا.. چونكە كاتێك تەحەددا واقیعییە وكاریگەرە ئەگەر ماددەی تەحەدداكە لە ناو خەڵكەكەدا ناسراوبێت وزانیاریان دەربارەی هەبێت.
هێنانەوەی شایەتی (ابن حجر) بۆ ڕەتدانەوەی ئەو بۆچونەیە كە دەڵێت: ئیعجازی زانستی جۆرێكە لە ئیعجاب بوون بە ڕۆژئاوا وهەست بەكەم كردن، بەڵام (ابن حجر) دەڵێت: (فعمّ نفعه من حچر ومن وُجِد ومن سیوُجَد..).
بەڵگەش لەسەر ئەوەی كە موعجیزەی پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) بریتییە لە وەحی (قورئان وسوننەت)، خوای گەورە دەفەرموێت: (ۆقَالُوا ڵوْڵا أُنزِڵ عَڵیْهِ ا‌ێاتٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّمَا اڵاێاتُ عِندَ اللَّهِ ۆإِنَّمَا أَنَا نَذیرٌ مُّبِین أَۆڵمْ ێكْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَڵیْكَ الْكِتَابَ یُتْڵی عَڵیْهِمْ إِنَّ فِی ذلِكَ ڵرَحْمَەً ۆذكْرَی لِقَوْمٍ یُۆْمِنُون. العنكبوت 50-51) ، وپێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) دەفەرموێت: «ألا اني أوتیت القرا‌ن ومثله معه» -أحمد والترمذی وحاكم وغیرهم-. هەروەها قورئان باس لەوە دەكات كە ئەم موعجیزەیە بەردەوامە: (لِّكُلِّ نَبَإٍ مُّسْتَقَرٌّ ۆسَوْفَ تَعْڵمُون. اڵانعام:67)، و (سوفَ) بۆ داهاتووە. (ۆقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُڕیكُمْ اێاتِهِ فَتَعْڕفُونَهَا ۆمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون. النمل:93)، و (سـ)یش بۆ داهاتووە. (إِنْ هُۆ إِلاَّ ذكْرٌ لِّلْعَاڵمِین ۆڵتَعْڵمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِین. ص:87-88(، تەنها بۆ عەرەبەكان نییە، وەك پێشەوا شاطبی دەڵێت: (لإمة أمیّة!)، بەڵكو بۆ كۆی مرۆڤەكان هاتووە، و (ۆڵتَعْڵمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِین): وشەی (حین)، پێشەوا (الطبری) دەڵێت: (لاحد عند العرب للحین).. سەبارەت بە ئایەتی (سَنُڕیهِمْ ا‌ێاتِنَا فِی اڵافَاقِ ۆفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی ێتَبَیَّنَ ڵهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَۆڵمْ ێكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَڵی كُلِّ شَیْ‌وٍ شَهِید. فُصِّڵت:53)، (ابن كثیر) دەڵێت: (أی سنظهر دلالاتنا وحجتنا علی كون القرا‌ن حقاً منزلاً من عند الله علی رسوله (صلی اللە علیە وسلم) بدلائل خارجیە فی اڵافاق)، لە ئاسۆكاندا نیشانەیان بۆ دەهێنینەوە، نەك وەك ئەوەی ئەهلی زمانەوانی دەیڵێن كە ئیعجازی قورئان تەنها لە لایەنی (البلاغة) و(النظم)دایە! هەروەها دەڵێت: (ویحتمل أن یكون المراد من ذلك ما الإنسان مركب منه، وفیه، وعلیه، من المواد واڵاخلاط، والهیئات العجیبة، كما هو مبسوط فی علم التشریح..)، ئاماژە دەكات بە زانستی توێكاری پزیشكی!.. بە هەمان شێوە پێشەوا (القرطبی) لە ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا، ڕای هەندێك لە شوێنكەوتووان (التابعین) دێنێتەوە، دەڵێت: (..قال عطا‌ء وابن زید أیضاً فی (اڵافاق) یعنی أقطار السموات واڵارض من الشمس والقمر، والنجوم واللیل والنهار، والریاح واڵامطار، والرعد والبرق، والصواعق، والنبات واڵاشجار، والجبال والبحار وغیرها..)، كەواتە بەهەمان شێوە موفەسیرە پێشینەكانیش، كە بە (مأثور) تەفسیریان كردووە، وبە هیچ شێوەیەك گومانی ئەوەیان لێ ناكرێت بە دووای تەفسیری زانستیدا كەوتبن، ئاماژە بە لایەنە زانستییەكانی ئایەتەكان دەدەن.
لە شوێنێكی تردا خوای گەورە دەفەرموێت: (لَّكِنِ اللّهُ ێشْهَدُ بِمَا أَنزَڵ إِڵیْكَ أَنزَڵهُ بِعِلْمِهِ ۆالْمَڵائِكَەُ ێشْهَدُونَ ۆكَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا. النسا‌ء:166)، ئەم (بِعِلْمِهِ)یە ئەوە ناگەێنێت كە قورئان بە ئاگایی خوا هاتۆتە خوارێ، خوای گەورە زانیاری بە هەموو شتێك هەیە.. واتاكەی بریتییە لە (أنزله وفیه علمه)، وەك (ابن كثیر) ئاماژەی پێ دەكات، واتە ئەم قورئانە عیلمی خوای تێدایە، كە زانستێكی ئەزەلیە و نەزانین ڕووی تێ ناكات، و هەمیشەییە.. واتە ئیشارەتە زانستییەكانی قورئان حەقیقین.
مەبەستمان لە ئیعجازی زانستی چيیە؟
1- لەیەكچوونی وردی دەقەكانی قورئان  وسوننەت لەگەڵ دۆزراوە زانستیەكاندا.. جگە لەوە، قورئان هەستاوە بە ڕاستكردنەوەی ئەو بۆچوونە هەڵانەی كە كاتی خۆی باو بووە، بەڵام لەم دوواییەدا زانست پێی گەیشتووە.. بۆ نموونە (ابن حجر) كاتێك باس لەو دەقانە دەكات كە باسی دروستبوونی مرۆڤ دەكەن لە نێر و مێ، دژی ئەو بۆچوونانە دەوەستێت كە لە سەردەمی خۆیدا باو بووە، كە گوایە مرۆڤ لە (دم الحیظ) دروست دەبێت و ئاوی پیاو پەیوەندی پێوە نییە، تەنها ئەوە نەبێت وەك سیگناڵێك وایە، تا ئەو خوێنی حەیزە منداڵەكە دروست بكات! بەڵام (ابن حجر)، لە سەر ڕۆشنایی قورئان و فەرموودەكانەوە، دەڵێت: (وأحادیث الباب تبطل ذلك..)، واتە ئەو بۆچوونانە هەڵەن، لە كاتێكدا ئەم زانیارییانە لە كۆتایی سەدەی نۆزدەی زایینیدا دۆزراونەتەوە..ئەمە ڕەددی ئەوانە دەداتەوە كە دەڵێن –وەك محمد حسین الذهبي-: كاتێك دەڵێین قورئان بەلاغەتی تێدایە، بەلاغەتیش بریتیە لە (المطابقة لمقتضی الحال)، دەبێت مرۆڤەكان تێبگەن لەو بەلاغەتە لەو زەمانەی خۆیدا.. ئەگەر عەرەبەكان تێی نەگەیشتبن، ئەوا قورئان (بلیغ) نەبووە! ئەگەریش تێیگەیشتوون، باشە بۆ لە بواری زانستیدا پێشنەكەوتوون؟! بێ گومان ئەم بۆچوونەش ڕەد دەكرێتەوە، چونكە مەرج نییە ئەوانەی دانیان بە بەرزی لایەنی زمانەوانی قورئاندا ناوە، لە هەموو موحتەواكەی تێگەیشتبن یان بڕوایان پێ هێنابێت.. بۆ نموونە: لەگەڵ مل كەچبوونی بێ باوەڕەكان بۆ بەرزی بەلاغەتی قورئان، بەڵام كە قورئان فەرمووی: (غُلِبَتِ الرُّوم ..فِی أَدْنَی اڵاَرْض ۆهُم مِّن بَعْدِ غَڵبِهِمْ سَێغْلِبُون. فِی بِضعِ سِنِینَ لِلَّهِ اڵاَمْرُ مِن قَبْلُ ۆمِن بَعْدُ ۆێوْمَئِذ ێفْرَحُ الْمُۆْمِنُون) (الروم:2-4)، گاڵتەیان پێ دێت وباوەڕی پێ ناكەن.. لەگەڵ ئەوەی كە نەیانتووانیوە وەڵامی تەحەدداكەی قورئان بدەنەوە، مەرج نەبووە، هەندێ زانیاری كە تیایا هاتووە، باوەڕیان پێ بووبێت!
2- لەگەڵ ئەوەی قورئان لە ماوەی 23 ساڵدا هاتۆتە خوارێ، كاتێك باسی زانیاریەك دەكات لە چەند ئایەتێكی جیاوازدا، و لە ماوەیەكی زۆر دوور لەیەكەوە، بەڵام هیچیان پێچەوانەی ئەوی تر نیە.. بەڵكو گەر زانیاریەك لە سوننەتیشدا هاتبێت، كە داڕشتنەكەشی جیاوازە، بە هیچ شێوەیەك پێچەوانەی یەكتر نین.
زانایەكی وەك مۆریس بۆكای، كە بەراوردی قورئان و تەورات و ئینجیل دەكات، باس لەوە دەكات: كە لە سەرەتادا قەناعاتم نەبووە كە قورئان بەو شێوەیە باسی شتە زانستییەكان بكات، بەڵام دووایی كە دیراسەم كرد، سەیرم كرد ئەو كەممیەتە زۆرەی دەقەكان كە باس لە زانستەكان دەكەن، هەموویان ڕاستن، و تەنانەت دانەیەكیان پێچەوانەی ئەوی تر نییە، و هەڵەش نییە.. بە پێچەوانەی ئەوانەی كە لە تەورات وئینجیلدا باس كراوە، دووایش هۆیەك بوو بۆ موسوڵمانبوونی.
3- نەبوونی دژایەتی لە نێوان دەقە (قطعی)یەكان و ڕاستییە زانستییەكاندا.
4- دەركەوتنی حیكمەتی هەندێ لەو یاسا (تشریعات)انەی كە لە قورئاندا هاتووە، كە لە دوواییدا دەركەوتووە. بۆ نمونە: قەدەغەكردنی چوونە لای ئافرەت لە كاتی حەیزدا، یان خواردنی گۆشتی بەراز،..
هەڵوێستی زانایان لەمەڕ ئیعجازی زانستیدا:
(1) تاقمێك كوللەن ڕەددی دەكەنەوە.. بەڵگەشیان ئەمانەیە:
1-فەرموودەی پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) كە دەفەرموێت: (من قال فی القران برأیه فأصاب فقد أخطأ) الترمذي، و(من قال فی القرا‌ن بغیر علم فلیتبوأ مقعده من النار)أحمد، و أبو بكر الصدیق (رض) دەفەرموێت: (أی سما‌ء تڤلني، وأي أرض تقلني إن قلت فی كتاب الله برأیی)، و ابن عمر (رض) دەفەرموێت: (إنّا لانقول فی القران شیئاً)، و ابن المسیب دەفەرموێت: (أدركت فقها‌ء المدینة، وإنهم لیعظمون القول فی التفسیر).. گوایە هاوەڵان و شوێنكەوتووان نەیانویستووە باسی تەفسیر بكەن.. وەڵامیان دەدرێتەوە بە هەمان فەرموودە بە وشەی (برأیه)، واتە (بهواه)، بۆیە لە فەرموودەكەی تردا دەفەرموێت (بغیر علم)، واتە ئەوانەی تەفسیر دەكەن بە ئارەزوو و بێ زانیاری.
جگە لەوە، هەموو ئایەتێك ناتوانرێت بە (مأثور) ڕاڤە بكرێت، چونكە هەموو ئایەتەكان فەرموودە یان قسەی هاوەڵانی لەسەر نەهاتووە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت 90%ی تەفسیرەكان بسڕینەوە، ئەمەش ناگونجێت.. ئەمە جگە لەوەی كە پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) خۆی هانی ڕاڤەكردنی قورئانی داوە، و دوعای بۆ ابن عباس كردووە: (اللهم فقهه فی الدین وعلمه التأویل) متفق علیه.. كاتێك لە ئیمامی عەلی دەپرسن: ئایا پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) شتێكی فێركردووی كە كەسی تری فێر نەكردبێت؟ لە وەڵامیدا دەفەرموێت: (ما عندنا غیر ما فی هذه الصحیفة (واته قورئان)، وفهم یۆتاه الرجل فی كتابه) مسلم.. وە خوای گەورە دەفەرموێت: (كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِڵیْكَ مُبَارَكٌ لِّێدَّبَّرُوا اێاتِهِ ۆلِێتَذكَّرَ أُوْلُوا اڵاَلْبَاب. ص:29)، و (أَفَڵا ێتَدَبَّرُونَ الْقُرْا‌نَ ۆڵوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَیْڕ اللّهِ ڵۆجَدُواْ فِیهِ اخْتِڵافًا كَثیرًا. النسا‌ء:82).
2- هەموو مرۆڤ و جنۆكە ناتوانن سورەتێك بێننەوە لە قورئان بچێت، بەڵام زانستەكانی سەردەم مرۆڤ وردە وردە پێی دەگات. مادام پێی دەگەن، كەواتە ئەمە ئیعجازی تێدا نییە! وەڵامی ئەمەش ئەوەیە: ئیعجاز لەوەدایە كاتێك باسی ئەو ئاماژە زانستییانە كراوە بە هیچ شێوەیەك مرۆڤ نەیتوانیوە پێی بگات، بەڵكو ئەستەم بووە.
3- گوایە لە تەفسیرەكاندا (إسرائیلیات) باسكراوە! هەركەسێك ئیسرائیلیات بكات بە بەڵگە دیارە بە هەڵەدا چووە.
4- قورئان كتێبی هیدایەتە، باسی غەیب و خوا پەرستی و..هتد دەكات، نەك كتێبی زانستی.. تەنها هانی مرۆڤ دەدات بۆ گەڕان بە دووای زانستدا! بەڵێ ڕاستە.. بەڵام ئەمەش جۆرێكە لە ئیعجاز، چونكە لە هەمان كاتدا كە قورئان كتێبی هیدایەتە، بەڵام بە ئاماژەیەكی زۆر كورت باسی شتێكی زانستیی زۆر گرنگی كردووە، وەك دەوترێت: (إشارة مختصرة ودقة متناهیة).
5- قورئان نەگۆڕە، و زانست دەگۆڕێت.. بۆیە نابێت زانست بكەین بە حەكەم لە سەر قورئان، بەڵكو بەپێچەوانەوە قورئان دەبێت حەكەم بێت لەسەر زانست، ونابێت تەفسیری ئایەتێك بكرێت بە پشت بەستن بە بیردۆزێكی زانستی.
6- نابێت بەراورد بكەین لە نێوان قورئان و زانستی سەردەم، كە بێ بڕوایە! ئەم قسەیە ئێستا گۆڕاوە، و زانست وازی لە (إلحاد) هێناوە.. بەڵێ دووای شۆڕشی فەرەنسا، و پیشەسازی، و نەمانی ڕۆڵی كەنیسە، زانست بوو بە (بێ باوەڕ)، بەڵام وردە وردە زانست بۆی دەركەوت كە چەندین دیاردە هەن تەفسیر ناكرێت گەر بڕوامان بە غەیب نەبێت، بۆیە زانست بەرەو (باوەڕ) دەڕوات.. لەوانەیە ئەوانەی كە ڕووكاری زانست دەزانن بەرەو بێ باوەڕی بڕۆن، بەڵام ئەوانەی لە ناوەڕۆكی زانست تێدەگەن بێ گومان بەرەو باوەڕ دەچن، و خوا دەفەرموێت: (إِنَّمَا ێخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُڵمَا‌ء.. فاطر:28).. كه باسی زانایان دەكات باسی چەندین بابەتی گەردوونی دەكات: (أَڵمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَڵ مِنَ السَّمَا‌ء مَا‌ء فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثمَرَاتٍ مُّخْتَلِفًا أَلْۆانُهَا ۆمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیض ۆحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْۆانُهَا ۆغَرَابِیبُ سُود ۆمِنَ النَّاسِ ۆالدَّۆابِّ ۆاڵاَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْۆانُهُ كَذلِكَ إِنَّمَا ێخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُڵمَا‌ء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُور. فاطر:28).. ئینجا باسی زانایان دەكات. بەلای هەندێك زاناوە ئەم زانایانە زانایانی فیقه و شەرع نین، بەڵكو زانا گەردوونیەكانن (والله أعلم).
(2) تاقمێك زۆر بە ڕەهایی باسی لێوە دەكەن، بەڵگەشیان ئەم ئایەتانەیە: (مَّا فَرَّطنَا فِی الكِتَابِ مِن شَیْ‌ء. اڵانعام:38)، و ( ۆنَزَّلْنَا عَڵیْكَ الْكِتَابَ تِبْێانًا لِّكُلِّ شَیْ‌ء. النحل:89)، گوایە هەموو زانستێك لە قورئاندا هەیە.
لای هەندێ لە زانایان (فِی الكِتَابِ) واتە (اللوح المحفوظ)، و هەندێكیش دەڵێن: (مَّا فَرَّطنَا فِی الكِتَابِ مِن شَیْ‌ء) مەبەست پێی بیروباوەڕ، و پەرستش، و یاساكانە.
(3) تاقمی میانڕەوەكان: نە ئەوەیە هەموو زانستێك لە قورئاندا باس كرابێت، نە ئەوەی ڕەددی ئیعجازی زانستی بدەنەوە، بەڵگەشیان:
1- لە قورئاندا زیاد لە 1000 ئایەت ئاماژەی زانستیان تێدایە، ناكرێت پشتگوێ بخرێن.. هەر یەكەم چەند ئایەت كە دابەزیوە باسی ڕاستییەكی زانستی دەكەن: (خَڵقَ الإِنسَانَ مِنْ عَڵق. العلق:2)، باسی دروستبوونی مرۆڤ دەكات لە (العلق)، كە زانست دووایی دۆزیویەتەوە..
2- قورئان داوا لە مرۆڤ دەكات بگەڕێت بە دووای ڕاستییە زانستییەكاندا: (قُلْ سِیرُوا فِی اڵاَرْض فَانڤظرُوا كَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثمَّ اللَّهُ یُنشِئُ النَّشْأَەَ اڵاخِرَەَ إِنَّ اللَّهَ عَڵی كُلِّ شَیْ‌وٍ قَدِیر. العنكبوت:)20).. ئەوەتا باسی (چۆنێتی) و (چەندێتی) دەكات، كە دوو هۆكاری دۆزینەوەی زانستەكانن، كە باسی قەبارە، و شێوە،.. دەكات، دەفەرموێت: (إِنَّا كُلَّ شَیْ‌وٍ خَڵقْنَاهُ بِقَدَر. القمر:49) و (ۆخَڵقَ كُلَّ شَیْ‌وٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا. الفرقان:2): باسی چەندێتی دەكەن.. چەندین ئایەتی تر باسی چۆنێتی دەكەن، وەك: (..كَیْفَ یُحْیِی اڵاَرْض بَعْدَ مَوْتِهَا؟ الروم:50) و (أَڵمْ تَرَ إِڵی رَبِّكَ كَیْفَ مَدَّ الظلَّ؟ الفرقان:46 ) و (أَفَڵمْ ێنظرُوا إِڵی السَّمَا‌ء فَوْقَهُمْ كَیْفَ بَنَیْنَاهَا ۆزَیَّنَّاهَا؟ ق:6).
3- زۆر ئایەت هەن باسی وردەكارییە زانستییەكان دەكات، وەك: (أَۆڵمْ ێرَ الَّذینَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاۆاتِ ۆاڵاَرْض كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا. اڵانبیا‌ء:30) و (ثمَّ اسْتَۆی إِڵی السَّمَا‌ء ۆهِێ دُخَانٌ). فُصِّڵت:11، كە زانست لەم دوواییەدا پێی گه یشتووە، هەر وەك چۆن (د.یوسف القرضاوي)، كە یەكێكە لە میانڕەوەكان، دەڵێت: بە لای منەوە ئیعجازی زانستیش دەتوانین بڵێین جۆرێكە لە ئیعجازی زمانەوانی، چونكە یەك وشە لە ئایەتێكدا هاتووە كە دەقاودەق لەگەڵ ڕاستییە زانستیەكاندا دەگونجێت، غەیری ئەو وشەیە هەمان مانا نادات بەدەستەوە.
4- هەروەك چۆن پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) دڵخۆش بوو كاتێك كە (تمیم الداري)، كە پێشتر گاور بوو، چوبووە ناو دەریا، و لە یەكێك لە دورگەكاندا ڕووداوێكی سەیری بینیبوو لەو باسە دەچوو كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ هاوەڵەكانی باس كردبوو، پاشان كە موسوڵمان دەبێت، و دێت بۆ پێغەمبەری دەگێڕێتەوە، لە خۆشیدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هاوەڵان كۆدەكاتەوە تا گوێ بگرن بۆ (تمیم الداري) چیرۆكەكەی خۆیانی بۆ بگێڕێتەوە –سەیری صحیح مسلم بكە- وەك بەڵگەیەك لەسەر ڕاستی قسەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، كە زۆر پێخۆشحاڵ بووە یەكێك هەبێت قسەكانی بسەلمێنێت، لە كاتێكدا خۆی خاوەنی وەحی بووە.. بۆیە ئێمەش وەك موسوڵمان خۆشحاڵ دەبین كە دەبیستین ڕاستیەكانی قورئان دەسەلمێنرێت، و لە وڵاتانی ناموسوڵمان باس دەكرێت، و شانازی پێوە دەكەین.. نەك ئەوە خۆمان بە پاشكۆی ڕۆژئاوا بزانین، یان زانستەكانی ئەوان بكەینە حەكەم بەسەر قورئانەكەمانەوە!
لە كۆتاییدا.. بە مەبەستی توێژینەوە لەسەر ئیعجازی زانستی، چەند ڕێنماییەك (ضوابط)ێك هەیە زۆر پێویستە بگەڕینەوە بۆی، تا بە هەڵەدا نەچین لە تەفسیركردنی ئایەتێك یان فەرموودەێك.. بۆ ئەو مەبەستەش گرنگە بگەڕینەوە بۆلای كتێبەكانی ئیعجازی زانستی..